Оьтген жума, сентябрни 25-нде, «Ёлдаш» газетни прес-клубунда машгъур шаирибиз Йырчы Къазакъны янгы чыкъгъан эки томлукъ китапларын танытыв оьтгерилди. Шогъар байлавлу мунда кёп алимлер, шаирлер, язывчулар, къумукъ интеллигенцияны вакиллери жыйылгъан эди. Жыйынны «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев юрютдю.
–Йырчы Къазакъны мукъаятлы этилген, исбарлангъан эки томлугъу къолубузгъа тюшген. Ону «Дагъыстан» деген издательство уьюню директору Умаросман Гьажиев чыгъаргъан. Сиз билесиз, Къазакъны шиърулары китап болуп 1954-нчю йылда чыкъгъан. Биринчилей печат этилген шиъруларын буса 1869-нчу йылда Санкт-Петербургда Магьаммат-Апенди Османов чыгъаргъан. Сонггъу йылларда 1910–12 йылларда да, сонг да ону китаплары чыгъып тургъан. Мунда соравлар да тувулуна. Инкъылапдан сонг 1954-нчю йыл болгъанча неге китаплары чыкъмай тургъан? Озокъда, ватандаш даву, Уллу Ватан дав, оьтген асруну 30-нчу йылларындагъы къыйыкъсытывлар, репрессиялар пуршав этгени англашыла. Янгы чыкъгъан эки томлукъ къумукъча да, орусчагъа таржума этилип де чыкъгъан, охувчуланы тергевюн де тартып тура. Мажар алим Иштван Къонгур гелген заманда: «Неге Йырчы Къазакъ дюнья поэзиясында бир ер алмагъан, белгили болмагъан?» – деп сорагъан. Артдагъы он беш йылны ичинде ону китаплары чыгъып тура ва ону поэзиясы дюнья оьлчевде ер табып, Тюркияда, Бакюде, оьзге пачалыкъларда яйылып тура. Немисчеге таржума этилип чыкъма да умутлу. Йырчы Къазакъны медалына лайыкълы болгъан Элдар Къараман деген адабиятчы чыгъаражакъ. Савлай Темиркъазыкъ Кавказда ону даражасына, ону пикрусуну оьрлюгюне етишип шиърулар язгъан адам ёкъ деп айтма ярай. Адабиятчылар шону яхшы биле, янгылыш бусам – айтарлар. Къазакъ гьар заманда да оьзюню халкъына, оьзюню миллетине етишген, огъар биз етишип болмагъанбыз, китапны печатгъа гьазирлеген белгили алим, адабиятчы Салав Алиев.
–Шу эки томлукъну биз Къазакъны 190 йыллыгъына чыгъарарбыз деп умутлу эдик. Гюнагьындан Аллагь гечсин, Бадрутдин Магьамматов да булан сёйлешген эдик. Шо 2020-нчы йыл болажакъ эди. Хапарсыздан Умаросман бир керен: «Къазакъны китапларын чыгъарма имканлыкъ бар», – деп айтды. Чалтлыкъда, башгъаланы да кёмеги булан шондан пайдаландыкъ.
Бир нече ойларымны айтма сюемен. Къазакъ дюнья англав даражада пагьмулу адам болгъан. Тарихи бош ерде къайсы халкъны алсанг да булай оьр инсаплы, оьр пагьмулу адамлар чыкъмагъа кюй ёкъ. Къазакъ оьзюню халкъыны арасында да, Дагъыстанны, Кавказны оьлчевюнде де алдан берли гелеген къудратлы, пагьмулу адам гьисапда арагъа чыкъгъан.
Артдагъы йылларда адабият ахтарывлар гёрсетген кюйде, Къазакъдан алда да, бырынгъы девюрлерде, бизин адабиятыбыз язагъан адамларыбыз болгъан. Оланы гьакъында китап чыкъды. Къазакъ – оьзю яшагъан девюрню, халкъыны яшав гьалларын мекенли кюйде билеген ва къазакълыкъда, шу терминни къоллама сюемен, къазакълыкъда гёрсетип бажаргъан шаир. Бек четим ва къыставуллу заманда яшагъан. Гьали мен айтма сюегеним, башлап магъа тие, сонг башгъалагъа да. Къазакъны толу кюйде, етдирикли тюп маънасына етеген кюйде ахтарып битмегенбиз – яшавун алсакъ да, яратывчулугъун алсакъ да.
Къазакъны биринчилей атын чыгъаргъан адам Магьаммат-Апенди Османов. Янгыз ол чыгъаргъан йырлар къалгъан буса да, Къазакъ бизге уллу шаир болуп гёрюнежек эди. Къазакъны экинчилей арагъа чыгъаргъан – Абусупиян Акаев. Гьар тюрлю архивлерден алынгъан менде бар материалланы шу китапгъа салма къаст этгенмен.
Документлеге таянып ахырына ерли оьзюм тюшюндюм. Къазакъны кимбилди этип оьлтюргени герти, гьакъ болуп чыгъа. 1870-80-нинчи йылланы ахырында о заман пача министри Меликовну къасты булан жамиятда разисизлик тувдурар йимик адамланы ёкъ этмек деген мурат болгъан. Шолайланы бири буса – Къазакъ. Шо агьвалатланы бу китапда гелтирме къарагъанман.
Бирдагъы бир эришивлю-соравлу ери. Шавхаллыкъ Сулеймандан сонг, ону уланы Абдулмуслимден сонг Капиркъумукъгъа чыкъгъанда Шамсутдинден сонг оьзюню абурун бек яман тюшюре. Сулейман бери багъып къайтагъанда ашап турагъан еринде агъуланып ёлда оьле. Абдулмуслимни иниси Къазанышдагъы бий де шолай оьле. Йырчы Къазакъ макътав-тилев этип,Агьматхан, хынжал сенден, къан менден деп язгъан улан шо кюйде оьле. Пачаны политикасыны нажжаслыгъы бизин халкъны арасындан шолай адамланы ёкъ эте. Къазакъ да шо девюрде яшай. Шо саялы да Къазакъ кимбилди болгъанына да тамаша болма тюшмей. Шо ерине мен агьамият бергенмен. Китапда да айтылгъан, Къазакъны гьакъындагъы лап гючлю документлер–ону кагъызлары. Бары да барагъан ёлун, географиясын айтып гетген.
Оьтген асруну алтмышынчы йылларында Тарас Шевченкону ахтарагъан алим бар эди. Шону сёзлери эсимде къалгъан. «Тарас Шевченко оьзюню халкъына этген къуллукъну халкъы гьали де къайтарып битмеген», – деп айта ол. Неге деген соравгъа, неге тюгюл де шону ёлун ёллап бир автор да, бир институт да иш юрютмеген дей ол. Мен шо сёзлени гьали Къазакъгъа байлавлу айтаман. Ёлламагъанбыз, сибирлеге де бармагъанбыз, архивлеринде де болмагъанбыз…Шо саялы янгы гелеген наслугъа, жагьиллеге намус тюше. Ахтарып гелсе, шаирибизни абуру артар. Ону шиъруларыны чеберлигини гьакъында кёп языла. Бизин гьалиги шаирлеге дарс болур йимик бир ерин эсгерейим:
«Сюемен, вая дослар, сюемен,
Девюрлер алышынса сюемен.
Гюемен, вая дослар, гюемен,
Деврюкгенлер чер болгъанны
сюемен…
Сонг Шамилни гьакъындагъы шиърусу…Къайсын алсанг да, тамашагъа къаласан.
Гьалиги бизин поэзияда артдагъы вакътиде булай аламат бар. Кемчиликлени нечакъы сюйсенг гёре, гючлю айтма да айта, не этме гереги ёкъ. Шо сорав ачыкъ кюйде къала. Бизин поэзиябызда Къазакъ барлыкъ –бизге оьрлюк. Энниден сонг да алимлер ону ахтарар. Гележек наслулагъа шо намус болуп тюше. Чеберлик ягъын да, идея ягъын да, дюнья къаравларын да ахтарма тийишли. Гертиден де, Къазакъ Умму Камалдан сонг ону ёлун узатып, дюнья даражагъа къумукъ гьакъылны, къумукълукъну гётерген адам.
«Дагъыстан» деген издательство уьйню директору Умаросман Гьажиевге сёз бериле:
– «Дагъыстан адабиятны классиклери» деген серияда китаплар чыгъарма тезден умутубуз бар эди. Биринчилей, «Кахаб-Росолу Магьмут», экинчилей де, муна «Йырчы Къазакъ» – эки томлукъ. Къалгъан дагъыстан классиклени де шулай чыгъарма къастыбыз бар. Китапланы охумай, ахтармай, нетесиз оланы чыгъарып дейгенлер бар. Мени пикрум башгъа. Бугюн охулмаса да, тизилип турсун, заман гелир. Бугюн язагъанлар бар, гележекде ким биле… Къумукъ адабиятны, тарихни билегенлер язгъанны гележек наслулагъа варисликге къоюп гетме герек. Бугюн яшавгъа чыгъарып болагъан ишингни артгъа салмай кютме герек. Тангалагъы гюн имканлыкъ болмай къалма бола. Шо пикрулар, ойлар булан чыгъарыла шулай китаплар да. Бугюн-тангала Абдулгьаким Гьажиев тизген «Къумукъланы йыр хазнасы» да чыгъажакъ. Айтывлар чыкъды, «Къумукъ топонимика» деген Камилни китабы чыгъа тура…Олай дагъы да китаплар бар.
Булай китапланы алып биз кёп халкъара выставкалагъа барабыз. Москвагъа, Тюркиягъа, Астанагъа, Пятигорскиге ва башгъа ерлеге бардыкъ. Шу китаплар Дагъыстанны адабияты, маданияты, англавлу, билимли халкъы барны гёрсете. Шу китап алты къатлы краска булан этилген. Кёп заманны ва загьматны алагъан иш. Китапны безендирилген кюю де – шулай китапланы чыгъарып болагъаныбызны гёрсетмек учун. Сонг да, бу китаплар савгъат йимик болсун, биревлер охумакъ, биревлер савгъат этмек учун алар. Ана тилинде охуйгъанлар йыл сайын аз бола бара. Гележекде булай китаплар чыкъмай къалма да бола. Бола буса, бизин наслуда болмасын, биз болагъанны этип, борчубузну кютюп юрюсек, халкъыбыз учун пайдасы болажакъ.
Абдулкъадир Абдуллатипов, профессор.
– Сизин сёйлевлеригиз булан ругьландым. Гьаракатыгъызны бек ушатаман. Эки томлукъну тизмек де, ону чыгъармакъ да, бугюнгю яшавгъа гёре айтгъанда, тынч масъалалар тюгюл. Йырчы Къазакъны мен де ахтаргъанман. Инкъылапдан алдагъы адабиятны ахтарыв ишлеримде ону гьакъында язгъанман, дёрт китап чыкъгъан. Артдагъы уьч китабын Камил Ханмурзаев булан эки тилде чыгъаргъанбыз. Айтагъаным, Къазакъ мени де янымда, мени де къанымда. Къазакъны яратывчулугъун ахтарма кёп къыйын дей эди Камил Султанов. Неге тюгюл, «Къазакъ йырлар» да бар, Йырчы Къазакъны поэзиясы да бар. Оланы темасы да, къурулушу да бир-бирине ювукъ, бир-бирине къошулмакъ бар. Ёрав булан этилгенлери де бардыр. Савлай алгъан заманда, бек пайдалы иш этилген, кёп тюрлю суратлар да бар, къыйын да тёгюлген. Къутлайман сизин.
Забит Акавов, профессор.
–Къазакъны биз гертиден де буссагьатгъы замангъа яхшы кюйде билмейбиз, толу кюйде ахтармагъанбыз. Текстология деген илму бар. Шону гёзюнден ахтармакъ – бизин учун кёп уллу масъала. Къазакъны тили, хаты, тилинден гелеген мердешлери, гьар сёзю деп айтагъан кюйде – бир масъала, тюбюне етишип болмайсан. Къазакъны сёзлюгю тарыкъ бизге. Бу масъаланы янгыз бир адам бойнуна алып болмай. Мунда савлай коллектив ишлеме герек. Ону гьар сёзю кёп уллу маъна бере. Оланы текстологлар ахтармаса, англатывлар бермесе, охувчулар англап болмажакъ. Гьалиги яш охувчулар чы дагъокъ да. Жагьил алимлерибизге, мунда Малик Гьюсейнов бар, Агъарагьим, шо масъала борч. Бизин халкъны тарихи Къазакъны текстлеринде бек арив суратлана, бериле. Шолар ахтарылса, Къазакъ язгъан шиъруланы оьзге авторлар язгъан шиърулардан айырма тынч болажакъ.
Р. Абдуллаева – алим къатын.
Йырчы Къазакъны яратывчулугъуну гьакъында илму иш язгъанны ва ону алимлени европа ассациациясына ингилис тилде язып йиберегенин эсгерди.
Малик Гьюсейнов – адабиятчы, профессор.
–Йырчы Къазакъны ахтаргъан бизин алимлер Салав Алиев, Абдулкъадир Абдуллатипов къумукъ адабият учун, охувчуларыбыз учун бек пайдалы иш этген. Шаирибизни эки томлугъу чыкъгъаны да – бу гьаракатгъа гёрмекли къошум. Ону яратывчулугъун ахтарывда тестология деген илмугъа аркъа таяп иш гёрсек, тюзевлю болур. Къазакъны аз буса да мен де ахтаргъанман. Мунда бир четимлик чыгъа. Агъарагьим де, мен де ажамча язывну билмейбиз. Мунда, Къазакъны язывун ахтарывда, ажам язывну билеген касбучулар тарыкъ. Сонг да, Къазакъ йырлар деп бар. Оланы къошмай, Йырчы Къазакъны айрыча берме тюше. О замангъы алышынывланы, пача Россия гелген сонг шавхаллыкъ тёбен тюшгенни Къазакъ англап болмай къалгъанлыкъ ону яратывчулугъуна бек таъсир эте.
Сонг да, Къазакъ туснакъда болгъан сонг туснакъ йырлары – ону яратывчулугъуна таъсир этген экинчи аламат. Санкт-Петербургда Магьаммат-Апенди Османов чыгъаргъан «Къумукъ ногъай хрестоматия» кассетлеге язылып бизде, археологияны ва этнографияны институтунда сакълана. Шону гьалиги технологиялар алмай, эсги аппарат тапма да къыйын. Ажамча билеген яшгъа тапшургъан эдик, ол да жавапсыз янашды, бир зат да этмеди. Сибирге гетгенде Къазакъ ойлашма башлай, мен киммен? Къумукъман, бусурманман… шо мен айтгъан туснакъ йырлар бар ону йырларында. Дагъыстангъа къайтгъанда буса ол бираз сабур бола. Ону яратывчулугъунда оьзюню девюрюню белгиси бар. Къазакъны билими бары, айрокъда гюнчыгъыш адабиятгъа байлавлу билими бары, бек охугъан адам экени билине.
Латип Гьажакъаев – шаир. Йырчы Къазакъны гьакъында поэма язгъанын хабарлады. Башлап поэма «Ёлдаш» газетде «Плаха» деген ат булан орусча чыкъды, сонг къумукъчасы да чыгъарылды.
Гьюсен Адилов – жамият чалышывчу. Янгы чыкъгъан эки томлукъну танытывгъа байлавлу къурумчулукъ ягъын алып айлангъан.
–Баракалла айтма сюемен барыгъызгъа да гелгенигиз учун. Салав муаллимге де, Умаросмангъа да эки томлукъну шу даражада чыгъаргъаны учун. Миллет учун бу – кёп уллу савгъат. Йырчы Къазакъны яшавуна, яратывчулугъуна тюз гёзден къарап, тийишли къыймат да берип язгъан томланы тизген автор. Бизин гележек наслулар учун да бу томланы чыкъмакълыгъы – уллу берекет.
Йырчы Къазакъ – дюнья оьлчевюндеги охувчугъа етишдирилмеге тезден берли тийишли шаир. Бир-бир себеплеге гёре къалып тура. Ону таржума этмек учун шо даражадагъы адам тарыкъ. О даражадагъы адамыбыз бугюн ёкъ. Ону Анвар Гьажиев, Магьаммат Атабаев, Абдулкерим Залимханов – онча да пагьмулу адамларыбыз да таржума этмеди. Неге тюгюл де, Къазакъны даражасы оьрде ва уллу.
Бу китап гьукумат савгъатына лайыкълы китап. Шо гьакъда язып йиберме де тарыкъ. Китапдагъы бир-бир шиърулар Къазакъныкими экен деген ойлар да тува. Солтанмутну вакътисинде талавурчулукъ гьарам деп билдирилген. Мунда буса талавурчулукъну макътайгъан шиърулар да бар. Ол терс ишлени якълагъан шаир тюгюл.
Агьмат Жачаев – Дагъыстанны халкъ шаири.
–Къолгъа тюшген эки томлукъ савлай коллектив, халкъ жыйылып этеген иш тюгюл. Мен этмесем, ким эте деп, арадан экев-уьчев чыгъып этеген иш. Шону бойнуна алгъан – Салав Алиев ва Умаросман Гьажиев. Баракалла болсун оьзлеге, бу – алтын китап. Эки томлукъ китаплары чыгъа деп эшитгенде, мен «Шаир» деген поэмамны язып тура эдим. Анвар язгъан сонг, Къазакъны гьакъында язма гючюм чатмас деп ойлай эдим. Янгы томлары чыгъагъанны эшитип, Къазакъны гьакъында да бир бёлюкню къошдум. Умаросман да айтгъанлай, алты керен тюс берилген алтын китабыбыз бар. Баракалла сизге. Гьар йыл язбашда Йырчы Къазакъгъа багъышлап юрютеген ону гюнюн башгъа къайдада, башгъа ерде оьтгерсек яхшы деген таклифни беремен.
Йырчы Къазакъны шиъруларына гёре сёзлюкню тизген муаллим Ибадулла Гьажиев, профессор Расул Къадиев, журналист Далгьат Алкъылычев, «Тангчолпан» журналны жаваплы редактору Супиянат Мамаева, шаир Казим Казимов, Дагъыстанны халкъ шаири Багьавутдин Гьажиев, Таргъудагъы школаны директору Камалутдин Межитов, шаир Жават Закавов, жамият чалышывчу Арсланали Ибракъов ва оьзгелер сёйледи, гьалиги шаирлеге къазакълыкъ етишмейгенни айтды, бу эки томлукъну пачалыкъ савгъатгъа гёрсетме герек деген таклифни де якълады.
Жыйынны яба туруп,
Камил Алиев булай деди:
–Йырчы Къазакъны яшавуна, яратывчулугъуна байлавлу бугюн маъналы сёз болду, баракалла. Неге тюгюл, шиъру язмакъ, шаир болмакъ – о бир, шаир дюньядан гетген сонг да ону халкъына етишдирмек, огъар ес болмакъ, милли шаир даражасын гючлендирмек – о башгъа масъала. Шолай ишни де къумукълар кютме башлагъан. Къазакъны энниден сонг да ахтарагъанлар арагъа чыгъажакъ. Неге тюгюл де, ол, биз болсакъ да – болмасакъ да, бизин халкъыбызны сапар ёлдашы. Энниден сонг да сапар ёлдашы болуп яшажакъ, ону шиърулары, ругьу яшажакъ. Шогъар мен герти кюйде инанаман. Халкъны оьзюню гьаракаты болмаса, айры-айры адамлар, алимлер гьаракат этген булан болмай. Сегиз районубуз бар, оларда да булай гьаракатланы юрютме герек. Шаирге байлавлу булай маъналы лакъыр газетибизде биринчилей бола. Бирдагъы да гелгенигиз учун баракалла. Энниден сонг да газетибизден таба не масъаланы да халкъгъа етишдирме сюе бусагъыз, бизин гьазирлигибиз бар, хошгелдигиз деп турабыз.
