Гетген девюрню эсделигин сакълайгъанлар

   

Пятница, 13.04.2018г. — «ЁЛДАШ».


Адамлар алдагъы девюрню уллу сагъынч булан эсгерегени де негьакъ тюгюл. Шо заманларда ишден къайтгъанда яда ял алагъан гюнлерде кинолагъа, концертлеге бара эдилер, паркларда гезеп, библиотекалагъа, музейлеге барып, бош заманын сюеген кюйде оьтгерме чола таба эди.


Артдагъы 5 йылны ичинде де маданиятгъа тергев артды ва шоланы иши янгырма башлады. Башлады десе де, Россияны халкъларыны адатлангъан маданият центрлары ачылды. Шоларда адамлар агьлюлери булан гелип, ял алып, тюрлю-тюрлю кружокларда ортакъчылыкъ этип, инчесаниятгъа къуршалып турма герек эди. Артыкъ созмай айтгъанда, шо маданият центрларда халкъ алдан берлиги маданиятын, адатларын унутмай, шоланы гележек наслулар учун сакълама ва артдырма герек деп масъала салынгъан эди. Шолай центрларда музейлер де болма герек, озокъда.


 


Музей грек тилден гёчюргенде адамланы маданиятын ва билимин сакълайгъан ер бола. Мен шогъар девюрню эсделигин ва ругь байлыгъын сакълайгъан ери деп де къошар эдим. Эгер де музейлер баш вакътилерде тарихге, инчесаниятгъа ва илмугъа багъышлангъан маълуматланы, экспонатланы сакълайгъан ер болгъан буса, гьали оланы маънасы генглешген. Эгер де баш заманларда бир музейде тюрлю-тюрлю бёлюклер бола эди буса, гьали шолар тарихи, адабият, музыка, театр ва башгъа тюрлю музейлеге бёлюнген. Шоларда илму ёлу­гъувлар ва жыйынлар оьтгериле.



Мени тенглилеримни алып къараса, музейге бармагъан бирев де ёкъдур деп эсиме геле. Школалагъа шолай борч салына эди. Мен школада охуйгъан йылларда школадан таба бизин клас Магьачкъаладагъы музейге баргъаныкъ эсимде. Алда, шолай маданиятгъа яшлайын къуршай эди.



Ал заманларда мени ата юртум Эндирейде музей де бар эди. Юртдагъы маданият къалада ерлешген эди. Шону ичиндеги экспонатланы клубну директору Къапур Дибиров юртлулардан жыйып топлагъан эди. Сонг-сонг район-шагьар музейлени генглешдиребиз деген ой булан, шондан ону-муну алып, Хасавюртдагъы тарих музейни генглешдирме башлады. Юртдагъы музей де ябылды. Уллулар айтагъан кюйде, шагьар музейге юртдан кёп санавдагъы акъчалыкъ-къутгъалар, сылапчылар ва башгъа тюрлю аш этеген савутлар берилген. Шолай да, къумукъланы алдынгъы опуракълары, бырынгъы акъчалар, юнден йип этмек учун къолланагъан алатлар, хынжаллар ва дагъы да кёп зат берилген. Гьали бир-эки йыл алда Хасавюртдагъы музейге гирип къарагъан эдим, бизин юрт музейден алынгъан, Къызыл Ярны бир боюндан табылгъан ярты сынгъан кажинден къайры бир зат да ёкъ.





Гетген йыл юрт маданият къаланы бек мукъаятлы этип онгарды. Биз, ерли депутатлар, шонда музейни ишин тирилтме герекни гьакъында масъала салгъанбыз. Масъала салынгъан, тек кёбюсю савутлар ёкъ болгъан чы. Бир вакътилерде юртлардан машинлер булан юрюп, биревлер акъчалыкъланы ва сылапчыланы жыйып юрюй эди. Шоланы бек багьалап ала деп, адамлар кёп савутларын бердилер.



Беш йыл алда Эндирейдеги 1 номерли школаны бир кабинетин музей этген эди. Шонда оьзюню башына алып, муаллим Абай Къонакъбиева аз заманны ичинде юртдан шайлы савутлар жыйгъан эди. Мен оьзюм де тамашалыкъ этип барып къарадым. Шо «музей» ерлешген кабинет дарс берме тарыкъ болуп, алатлар тар уьйге гёчдю. Кюйге къарагъанда, шолар гьали де шо ериндедир.



Эндирейни гюнбатыш янында тарихге «Андрейаульское городище» деген ат булан гирген ер бар. Ачыкъ кёкню тюбюндеги музей. Эндирей 3-4 минг йыллар алъякъда шонда болгъан дейлер. Гетген асруну 60-нчы йылларында Москвадан гелген археологлар шондагъы тёбелени (курганы) къазып, кёп тюрлю экспонатлар тапгъан дейлер. Кёп йыллар шо ерге тергев берилмей турду. Шону учун да шо белгили ерни чёп ташлайгъан ерге айландыра тура эди. Районну башчысы Жамболат Салавов къатты чаралар гёрюп, шо ерге машин гирип болмасдай этмеген буса, бугюн шо «музейден де» къуру къала эдик.



Тарихчилер айтагъан кюйде, шо йылларда Эндирей уллу шагьар болгъан ва шонда 30 мингге ювукъ адам яшагъан. 10 йыл алда шо ерлерде дагъыстанлы археологлар къазывлар оьтгерди. Мен шону ерли телевидениеге де чыгъарып алдым. Етти метр тёбенге тюшгенче къазылгъан ерде кёп тюрлю тарихи маълуматлар табылды. Археолог Гьажи Хангишиев магъа къазгъанда чыкъгъан затланы хабарлай туруп, шу ерде 2000 йыл алъякъда Эндирейни халкъы не булан машгъул болгъанны ва нечик яшагъанны гьакъында хабарлады.



Айтагъаным, бизин тарих, топуракъны ичинде де бар. Ерни тюбюндеги музейлерибиз де бар чы. Оларда да кёп маълуматлар бар, тек ерни къазып, шону ичинден маълуматлар табып болмайбыз. Болагъан, эсделикге къойма бажарагъан ишлени де этмейбиз чи…



Оьрюм яшлар чагъында музейге барса, оьтген девюрню гьакъында билсе яманмы? Тюгюл! Тюгюл дейбиз, тек гьаракат этмейбиз. Юртларда шолай музейлер ачма ерлер ёкъ буса, школаларда да бир кабинетни берме ярай чы. Шо клас да болсун, гиччирек буса да – музей де.



Мен Яхсайда кёп керенлер болгъанман. Шонда музей эки ерде ерлешген: 1 номерли школада да ва яшланы яратывчулукъ уьюнде де.



–Музейлер гьар юртда болма герек, – дей, мени булан лакъыр эте туруп, загьматны ветераны, гьали яшлар уьюндеги музейни де юрютеген Анвар Байсонгуров. – Музейлер – тарих эсделикни ва оьтген девюрню инамлы сакълавчулары. Шоларда бизин адамлар алда нечик яшагъаны, не алатлар къоллагъаны, гьатта не савут юрютгени ва дагъы да кёп тюрлю тарихи агьвалатлар сакълана.



Яхсайда музей районда биринчи болуп 1956-нчы йылда къурулгъан. Юртлулар шону къургъан ва узакъ йыллар юрютюп тургъан Агьматпаша Гьажиевни атын бугюнлерде де уллу гьюрмет булан эсгере. Шо йылларда музей Муса Ибрагьимов деген адамны уьйлерини биринчи къабатында ерлешген болгъан. Школаны охувчусу Анвар Байсонгуров да юртлулардан эсги савутлар жыйып, шо музейге кёп алатлар гелтирген.



–Шо вакътиде тарихге бек тергев бериле эди, – дей, бизин булангъы лакъырын узата туруп, Анвар Байсонгуров. – Усталар къоллайгъан алатлар, алдын ерлиги опуракълар, акъчалар, мечлерде гьазирленеген савутлар, акъчалыкъ-къутгъалар, шёшгелер ва эсги тюбеклер де кёп бар эди. Юртну гьакъында къайсы газетде язылгъан буса, шоланы жыя эдик, айтагъаным, юртну тарихин шо музейде сакълай эдик.



Ерли колхозгъа Абакар Порсукъов ёлбашчылыкъ этегенде, ол юртдагъы «Дом быта» деген уьйню онгарып музейге бере. Шонда экспонатланы генг кюйде къоллама чола бола. Музейге янгыз юртлулар тюгюл, башгъа юртлардан экскурсиягъа гелегенлер де бола.



1987-1988-нчи йылларда музейлеге тергев осаллаша. Юрютегенлеге ва къаравуллагъа харж берилмей. Биревлени гьайсызлыгъындан дегенлей музейни иши толу юрюлмей. Гьали белгисиз нечик болгъаны, тек гечеден эртенге Яхсайдагъы музей урлана. Шонда инг де багьалы деп гьисапланагъан шёшгелер, хынжаллар ва эсги тюбеклер ёкъ бола.



Шо вакътиде Яхсайдагъы яшланы яратывчулукъ уьюню директору Анвар Байсонгуров къалгъан экспонатланы барын да жыйып, оьзюню ишиндеги бир уьйде ерлешдире. Шо заманда юртдагъы муаллим ва гьаракатчы Гьарун Гьажиев экспонатланы бир бёлюгюн школагъа бермекни таклиф эте. Шолайлыкъда, Яхсайдагъы 1 номерли школада да юрт музейни бир бёлюгю ачыла. Башлап школагъа 60 экспонат берилген буса, тарихи дарсланы юрютеген Зулумхан Ибавов музейни толумлашдыра ва санавун мингге чыгъара. Ол гечингенден сонг бугюнлеге ерли школадагъы музейни ишин ону къызы Гуля Ибавова юрюте.



Мингден де артыкъ экспонат бугюнлерде де яшланы яратывчулукъ уьюнде сакълана. Шону директору Бурлият Ибрагьимова да – оьз миллетин, тарихин сюеген ва тарихни эсделикге къоймакъ учун чалышагъан адамланы бириси. Ол Анвар Байсонгуровну шо музейге жаваплы этген ва «Юный патриот» деген дарсланы берме де чакъыргъан. Гьали яшланы яратывчулукъ уью генг ерде, колхозну алдагъы канторлары болгъан ерде ерлешген. Шонда башгъа юртлардан гелгенлеге де айланып къарама имканлыкълар болдурулгъан.



Тарихи музей Ботаюртда да бар, шогъар ерли администрация оьзлени бинасыны экинчи къабатын берген. Музейни 1987-нчи йылда белгили къумукъ сапарчы, Россияны ат къазангъан туристи Исахан Гьажиев ачгъан ва кёп йыллар ёлбашчылыкъ этип де турду. Инкъылапны йылларында Ботаюрт да кёп агьвалатлар болгъан ер деп гьисаплангъан. Мунда кёп тюрлю агьвалатлар болгъан. Белгили инкъылапчы Солтан-Сайит Къазбеков да бу юртдан чыкъгъан. Акъ асгерлеге къаршылыкъ отряд къургъан ва олар булан дав этип тургъан белгили инкъылапчылар Зайналабит Батырмурзаев ва Бадрутдин Камалов бу юртну боюнда оьлтюрюлген.



25–30 йылланы ичинде музейде кёп маълумат жыйылгъан. Бир йылларда Исахан Владикавказ (алдагъы Орджоникидзе) шагьардагъы архивден юртуну гьакъында кёп маълуматлар да тапгъан. Шолар да бугюн музейде сакълана.



Ботаюрт 1792-нчи йылда къумукъ бий Ботай Айдемировну топуракъларында, Акъташ оьзенни тёбен боюнда ерлешген ва башлапгъы яшавлукъ къургъанлар Эндирейден гелген агьлюлер болгъан. Мунда Совет Союзну Игитлери Абдурагьман Абдуллаевге ва Николай Жердевге, Социалист Загьматны Игити Агьмат Висайитовгъа багъышлангъан бёлюклер бар. Исахан юртуну гьакъында бир нече китап чыгъарды ва баргъан сапарларындан гелтирген савгъатланы да шонда ерлешдире эди.



Ол гечингенде музейни иши осаллашды, гьали ону ишин къатыны Гьалимат юрюте. Гетген йыл Ботаюртда музейни 30 йыллыгъын этегенде, юртдагъы китапхананы заведующийи Нурьян Гьажиева оьзю юртну гьакъында онгаргъан китапчаны гёрсетди. Шондагъы маълуматлар бары да дегенлей ерли музейден алынгъан.



Мен излеп къумукъ юртлардан дагъы музей тапмадым. Кёстек школада да Абдулкерим Алиевни гьаракаты булан гиччирек музей этилинген. Тек шо да уллу юртгъа азлыкъ эте.



Башгъа ерлерден гёчюрюлюп гелген ва 60 йыллар алда къурулгъан Хасавюрт райондагъы Къуруш ва Советское юртларда да музейлер бар буса, бизин къумукъ юртларда неге ёкъ деген масъала тува. Къы­йынмы? Тюгюл! Гьайсызлыкъ. Бугюнлерде де адамларда онда-мунда къысдырылып алдагъы алатлар ва савутлар бардыр. Шоланы жыйып, бир ер де табып ерлешдирсе, гьакъсыз къаражакъ учун да адам тапма бола. Озокъда, ишни гёрсетгенде, шо адамны ишин къыйматлама да герек болар.



Музейлер болма герек, неге тюгюл де шоларда сакълангъан варислигибиз, олар бизин адатларыбызны, адамлыгъыбызны ва миллетибизни сёнме къоймажакъ. Оьмюр сюргенлерден эсе, шо оьсюп гелеген яшёрюмлеге айрокъда бек тарыкъ. Музейлер адамны ич байлыгъын артдыра, англавлугъун генг эте, гёзелликге къуршай.



Москвада 444 музей бар дей. Шондан тарихи де осал тюгюл, йыллагъа да «оьмюрю» артыкъ къумукъ юртларда нече музей бар? Бизин райондагъы музейлени санамагъа бир къолну бармакълары да таманлыкъ этедир.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля