Пятница, 01.06.2018г. - "ЁЛДАШ".

Милли тиллени гьакъындагъы законну проектини айланасында тувулунгъан пикрулар

 

«Т ил масъаласы – жан берип, жан алагъан уллу бир масъала. Дин масъаладан сонг, тил масъа­ласындан уллу масъаласы ёкъ. Тил ягъындан тюз болгъан миллет оьзгелерден гьар заман алгъа барар. «Тил масъаласы» деген макъаласында шо гьакъда илмуну хадирин бек билеген, тилни агьамиятыны уллулугъун англайгъан белгили ярыкъландырывчу Абусупиян Ака­ев хыйлы йыллар алъякъда айтгъан.

Тек милли тиллени масъаласыны агьамиятлыгъы савлай уьлкеде йимик, бизин республикада да гьалиги девюрде де кемимей, биревюлейине, баргъан сайын дагъыдан-дагъы оьрчюп тербей. Артдагъы йылларда болуп турагъан бир-бир агьвалатланы гёзден гечиргенде, милли тиллени оьсдюрювге тогъас салагъан   четимликлер ёлукъмай къалмай. Биз гьисап этеген кюйде, Россияны Пачалыкъ Думасыны депутатлары арагъа салып ойлашагъан «Россия Федерацияны билим беривюню гьакъындагъы» законгъа алмашынывлар этивню, ачыкълашдырып айтгъанда, ана тиллени гёнгюллю уьйренивню гьакъындагъы законну проекти шолай тогъаслардан гьисаплана демеге ярай.

 

Бугюнлерде шо законну проекти бары да республикаланы парламентлеринде арагъа салынып ойлашынып тура. Шолай, май айны 23-нде Дагъыстанны Халкъ Жыйынында да шо масъаланы айланасында пикру алышдырыв болду. Белгили экени йимик, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны ёлбашчысы Хизри Шихсайитов юрютген генгешде билим беривге, илмугъа, маданиятгъа, яшёрюмлеге, спортгъа ва туризмге къарайгъан, олай да милли масъалалагъа, жамият ва дин масъалалагъа къарайгъан комитетлерине къуршалгъанлар законну проектини айланасында оьзлени пикруларын ачыкъ этип сёйледи. ДР-ни Жамият палатасы, бизин республиканы гьукуматыны жаваплы къуллукъчулары да шо законгъа оьзлени янашывун малим этди.  

         

Оьрде оьзюню гьакъында сёз юрюлеген законну проектинде айтылагъанда йимик, бизин уьлкени ватандашларына оьзлени школа чагъына етишмеген гиччипавлар тарбияланагъан идараларда, шондан сонг да башлапгъы класларда охувчу яшланы талаплары гьисапгъа алынып, билим берив тармакъда белгиленген ёрукъгъа гёре ана тиллерде билим алмагъа имканлыкъ бериле.

Генгешни ортакъчылары токъташдырагъан кюйде, буссагьатгъы вакътиде бизин республиканы школаларында булай да ана тиллени уьйренив охувчуланы ата-анасыны иштагьы, арзалары гьисапгъа алынып юрюле. Шолайлыкъда, законну проекти ана тиллеге байлавлу алдан берли де токъташдырылгъан сынавну тасдыкъ эте.

Шондан гьасил чыгъарып болмагъа ярай, генгешни ортакъчылары бары да гесимлерин гёзден гечирген сонг, оьтгерилген Россияны Федерация Жы­йыныны Пачалыкъ Думасы эсгерилген законну къабул этмеге тийишли гёрегенин тасдыкъ этди. Шону булан бирге бизин республиканы Гьукуматына оьзю­ню имканлыкъларындан пайдаланып, дагъыс­тан тиллени оьсдюрювге байлавлу мекенли чаралар белгилемекни таклиф эте.   Умуми кюйде алгъанда, шо законну проекти къабул этилген булан ана тиллер бир де къыйыкъсытылмажакъ. Билим берив ожакъланы борчлу кюйде яшавгъа чыкъмагъа тюшеген хас охув планларындан да тайдырылмажакъ.

Тек жамиятны арасында шо законну проекти бир гёнгюлден якълана деп айтмагъа бажарылмай. Биз де шо законну проектини айланасында айтылагъан пик­руланы охувчуланы тергевюне бермеге токъташдыкъ.

Шолай, Пачалыкъ Думадагъы «Единая Россия» политика партияны фракциясыны ёлбашчысыны заместители Андрей Исаевни пикрусуна гёре, ана тиллени гёнгюллю кюйде уьйренивню гьакъындагъы законну проекти депутатлагъа экинчи охувгъа берилгенчеге, ону уьстюнде дагъы ишлемеге герегин, инг алда, законну проектине не къадар алмашынывлар этилмеге тюшегенин токъташдырмакъны таклиф эте.

– Бир де артгъа салмагъан кюйде, ювукъ гюнлени ичинде, айтагъаным, законну проекти биринчи охувгъа берилгинчеге де шо законну проекти булан иштагьланагъанлар рази къала­гъан кюйде толумлашдырывлар этмеге бажарылажагъына инанаман,– деп билдирген депутат.

– Биз законну проектин милли респуб­ликаланы вакиллери рази къалагъан кюйде гьазир этмеге тарыкъбыз. Бизин комитет ватандашланы ана тилин уьйренивге байлавлу ихтиярларын къыйыкъсытагъан законну къабул этивге ёл бермежек, – деген мухбирлеге берген баянлыгъында РФ-ни Пачалыкъ Думасыны билим беривге, илмугъа къарайгъан комитетини ёлбашчысы Вячеслав Никонов.   

Ол дагъы билдирегенде йимик, бугюнлерде эсгерилген комитет Россиягъа гиреген бары да республикаларыны ва крайларыны законлар чыгъарагъан ва гьакимлик къурумларында арагъа салынып ойлашылагъан законну проектин камиллешдирмек учун берилеген таклифлени къабул этип тура.

Шондан къайры да, эсгерилген комитет ва «Единая Россия» политика партияны Пачалыкъ Думадагъы фракциясы къошум гьисапда милли тиллени якълав булан байлавлу хас фондун къурувну тийишли гёре. Неге тюгюл, бугюнлерде бир-бир милли тиллерде охув китапланы гьазир этив агьамиятлы масъала кюйде къалып тура.

Бугюнлеге ерли буса апрель айны башында Пачалыкъ Думагъа йиберилген законну проекти Россияны халкъларыны милли тиллерин факультатив къайдада уьйренивню токъташдыра­гъан кюйде къалып тура. Демек, законну проектине тийишли алмашынывлар ва толумлашдырывлар этилмесе, школада билим алагъан яшланы ата-анасы орус тил булан янаша оьзлени авлети дагъы не къайсы тилни борчлу кюйде уьйренежегин белгилемеге ихтиярлы болажакъ.

– Шолай законну проекти арагъа негер чыкъгъанын мен яхшы англайман. Бизин уьлкени бир-бир регионларында милли республикаланы пачалыкъ тилин уьйренивню борчлу этилгени шогъар туврадан-тувра себеп болду. Россиялы немислени жамият бирлешивюню ёлбашчысы гьисапда мен, озокъда, Россияда миллетара тил гьисапда орус тил булан янаша яшайгъан мунда немислер оьзлени ана тилин уьйренгенин де сюемен, – деп билдирген россиялы немислени милли-маданият автономиясыны ёлбашчысы Генрих Мартенс.

Шону булан бирге, Россиягъа гиреген кёбюсю милли республикаларда шо закон школаларда ана тилни уьйренивге ахыр салывну къоркъунчлугъун тувдура деген пикрулар бар. Мисал учун айтгъанда, Дагъыстанны журналистлерини союзу билдиргени йимик, эсгерилген законгъа алмашынывлар этивню сиптесин арагъа чыгъаргъанлар Россияда яшайгъан халкъларыны кёп миллетли агьлюсюню инг де сыйлы тюгесинмежек зор байлыгъына – ана тиллеге гезингенлер.

Дагъыстанны журналистлери оьзлени ювукъда оьтгерилген гезикли гьисап берив-сайлав конференциясында бир гё­нгюлден къабул этип, Россияны Президенти Владимир Путинге йиберген чакъырыв кагъызында милли тиллени гёнгюллю кюйде уьйренивню гьакъындагъы законну проекти бизин уьлкени оьсювюне зарал гелтирмеге болагъаны гьакъда эсгериле. Нечик де, маданиятны, адат-къылыкъ мердешлени наслудан-нас­лугъа беривде ана тилни агьамияты бек теренде.  

    

Башкъырт Республиканы парламенти Пачалыкъ Думагъа школаларда ана тиллени уьйренивге байлавлу масъалагъа буссагьатгъы вакътиде бирдокъда къарамай къоймакъны таклиф этип кагъыз язгъан. Шо кагъызны язгъанлар гьисап этегенге гёре, эсгерилген закон къабул этилсе, бизин уьлкени халкъларын «астаракъ дёнювге» элтежек.

Татарстанны Пачалыкъ Советини депутатлары законну проектин «холокост», олай да «милли тиллеге къаршы чыгъарылгъан гьукъму» булан тенг­лешдирген ва законну проектин гери урмакъ учун тавуш берген. Шону булан бирге, Татарстанны биринчи президенти Минтимер Шаймиев милли тиллени гёнгюллю уьйренивге байлавлу законну проектин о Россияны Конституциясыны гесимлерине къаршы чыгъагъан саялы якъламагъа бирдокъда бажарылмайгъаны гьакъда билдирген.

– Милли республикаланы пикруларын гьисапгъа да алмайгъан кюйде, Россияны Конституциясыны гесимлерине къаршы чыгъагъанын да биле туруп, шунча шулай алгъасавлукъда законну проектин къабул этмеге негер гьаракат этилегени англашылмай. Башлапгъы класларда яшны оьзюню сют ана тилин уьйренивден магьрюм къоймагъа ярайгъан затмы?– деген ол ва шо масъаланы айласында сёйлешивлер оьтгермеге тюшегенин ташдыргъан.

Интернетни бютюндюнья торунда да шо законну проектини айланасында оьзлени янашывун кёплер айтып малим этген. Шону гёз алгъа тутуп, шу ерде Feйcbook булан пайдаланагъан Сайит Исаевни пикрусуну маънасын берсем де артыкъ болмас деп эсиме геле. «Ана тил демек, ана берген тил демек бола. Анадан сонг гьар инсангъа дюньяда лап да азиз байлыкъдыр. Неге тюгюл, ананы ругьу, ананы тилини балгьам къатыш агъымы гьар къайсыбызгъа да ону увузу булан синге. Адамны жан тамуруна синген ана тил бютюн оьмюр боюнда унутулуп къалагъан, эсден чыгъагъан аламат тюгюл. Амма ана тиллеге гьалиги заманда къобуп турагъан пелекетни тувдурагъан, ону къыйыкъсытагъан законланы къабул этмеге гёз алгъа тутгъанлагъа шолай ихтиярны ким берген? Асруланы боюнда ана тиллер булан амалгъа гелген бизин ругь байлыкъгъа тогъас салагъан олар кимлердир? Эгер де закон къабул этилсе, сонг алдын алмагъа, тюзлемеге бажарылмайгъан кюйде уллу балагьлагъа тарымакълыкъ бар. Мени авлетлерим школада оьзлени ана тилин уьйренгенин сюемен. Дагъыс­танлыланы кёбюсю де мени йимик ойлашагъанына бир де шеклик этмеймен. Ана тилни уьйренив орус тилни тийишли даражада билмеге бир де пуршавлукъ этмеге болмай. Эсигизни жыйыгъыз!»  

Оьрде берилген пикрулардан гьасил чыгъарып айтсам, тилинден магьрюм къалгъан миллет дёне, оьзюню хаслыгъын тас эте, ёкълукъгъа, ёюлувгъа тарыйгъаны белгили. Тек бизин ана тилибизге дёнюп къалмагъа амал ёкъ. Неге тюгюл де, дюньяны яртысы ана тамуру бир тюрк тилде сёйлейлер. Шону гьисапгъа да алып, асил ана тилибизни, къумукъ тилибизни болгъан чакъы аявлап, асырап, яхшы билмеге къаст этмеге тюшедир деп айтмагъа сюемен. Айтагъанларым чакъырыв калималар йимик чыгъып къала буса да, гьакимлик къурумлар не йимик законланы, къарарланы къабул этсе де, авлетлерибизни ана тилге гьасирет этип оьсдюрмеге, олагъа къумукъ тилде мекенли ой къурмагъа да, сёйлемеге де, язмагъа да билер йимик билим бермеге бизин гьар къайсыбызны да миллетдашлыкъ борчубуздур. Шо саялы да сиз бизин газетни бетлеринде милли тиллени гё­нгюллю уьйренивню гьакъындагъы законну проектине байлавлу берилеген имканлыкъ булан пайдаланып, оьз пикруларыгъызны айтажакъ деп къаравуллайбыз. Шону булан бирге эсгерилеген закон милли тиллени къыйыкъсытагъан даражасында къабул этилмежекге де инанабыз.