Адабиятыбызгъа зор къошум этди


Бадрутдин Магьамматовну 75 йыллыгъына

 

Халкъым чекген къыйынланы ойлашып,


Оьз къыйыным гёрюнмеди гёзюме…


 


Анадаш къумукъ адабиятыбызны инг гёрмекли, эревюллю вакиллерини сыдыраларында Бадрутдин Магьамматов (Бадрутдин) шексиз кюйде оьзюню хас пагьмусу, оьзтёрече хаты булан айрыча ерни тутуп гелген. Бадрутдинни яратывчулугъун гёз алгъа тутмайлы, артдагъы элли йыллардагъы адабиятыбызны гьакъында толу лакъыр юрютме де бажарылмас эди. Шогъар адабият ахтарывчуларыбыз да, ону къалам ёлдашлары да ва кёп санавдагъы охувчулары да тезден мюкюр болуп битген.



Белгили кюйде, гетген юз йылны эллинчи йылларыны ахырында ва алтмышынчы йылларыны башында къумукъ адабиятгъа яш язывчуланы бир уллу «толкъуну» гелип къошула: А. Акъа­ев, А. Татамов, А. Жачаев, А. Межитов, М. Гьюсейнов, М. Атабаев, К. Абуков, А. Залимханов А. Гьамитов ва оьзгелери. Шо «толкъун» булан гелген Бадрутдин де, элли йыллардан да артыкъ чебер яратывчулукъ тармакъда чалыша туруп, янгыз къумукъ охувчуланы тюгюл, оьзге халкъланы охувчуларыны да тергевюн тартма, абурун къазанма бажарды.



Бадрутдинни чебер яратывчулугъуну жанр къылыкъ янын алып сёйлесек, ол аслу гьалда адабиятны бир тармагъына, мекенлешдирип айтгъанда, поэзиягъа амин болуп юрюгенин гёрме болабыз. Тюзю, ол адабиятны оьзге тармакъларын да тергевсюз къоймагъан. Шо гьакъда айтгъанда, Бадрутдинни шиъру къайдада язылгъан «Женнетни азабы» деген драмасын, 2013-нчю йылда орус тилде чыкъгъан «Эки дюньяны арасында» («Меж двух миров») деген китабындагъы проза асарларын (автобиографиялы, гюнлюк язывларын), публицистикасын, халкъ авуз яратывчулугъубузну, языв адабиятыбызны бир-бир масъалалары булан байлавлу чыкъгъан терен маъналы макъалаларын эсгерме тюше. Ондан къайры да, Бадрутдин В. Шекспирни трагедияларын, Б. Брехтни, А. Островскийни, В. Розовну пьесаларын, А. Пушкинни «Балыкъчыны ва балыкъны ёммагъын», М. Лермонтовну, С. Есенинни, Г. Лорканы, В. Высоцкийни ва шолай оьзгелерини шиъруларын къумукъ тилге гёчюрюп, таржума тармакъда да кёп иш этди.



Буса да Бадрутдинни пагьмусу айрокъда адабиятны поэзия тармагъында ачылды. Бу тармакъда буса ол лирикалы шиърулар булан янаша оьлчев якъдан уллу поэмалар да яратды. Шаирни яратывчулугъуну тематика яны да бир ренкли тюгюл. Биз мунда гьашыкълыкъгъа, элге, анадаш халкъыбызгъа, ону макътавгъа лайыкълы уланларына ва къызларына, Уллу Ватан давгъа, намусгъа, эдеп-къылыкъгъа ва шолай кёп оьзге агьамиятлы масъалалагъа багъышлангъан асарланы тапма болабыз.



Ондан къайры да, шаир кёп санавдагъы масхара-тогъушув къайдада яратылгъан оьтесиз къужурлу шиъруланы автору гьисапда да танывлу. Бир макъаланы ичинде Бадрутдинни булай кёп тармакълы ва генг тематикалы яратывчулугъун савлай къуршап сёйлеме бажарылмайгъанны яхшы англай туруп, ону яратывчулугъуну бир-бир аслу (бизин гьисабыбызда) янларын гёзден гечирме къарайыкъ.



Бадрутдин пагьмулу шаир экени ону лап башлапгъы асарларынданокъ да билинди. Мисалгъа ону «Гетемен», «Досум, магъа бетлеме» деген шиъруларын гелтирип къойсакъ да таманлыкъ этежек. Бу эки де шиъру 1963-нчю йылда, демек, Бадрутдинге йигирма йыл болагъанда яратылгъан. Амма яш шаирни бу асарларыны чеберлигини оьр даражасына, маънасыны теренлигине мюкюрлюк этмей болмайсан. «Гетемен» деген шиъру макъамгъа салынып, элли йыллардан да артыкъ йырланып турагъаны, халкъыбызны инг сююмлю йырларындан бири болуп битгени кёп затны англата. Халкъны алдына чыгъып асарларын охума тюшсе, Бадрутдин тегин-тегин «Досум, магъа бетлеме» деген автобиографиялы шиърусун охумайлы къоймай эди. Асарны къужурлу ичделигин, оьр чеберлик даражасын, маъна якъдан теренлигин гёрсетмек учун, шондагъы эки дёртлюкню алып къарайыкъ. Оьзюне «саламбаш» деп бетлейген къызгъа шиъруну автору булай къужурлу жавап къайтара:



О мени гёммек гёзлю





Сарибаш яшлыгъымдыр.





Яда бай Къумукътюзню





Бозаргъан ашлыгъыдыр.









 





Яда увуз эртенни





Гетмейген ёлагъыдыр.





Абай ачгъан четенни





Сари бал солагъыдыр.



Бадрутдин – оьзюню яратывчулу­гъунда гьашыкълыкъ лирикагъа кёп тергев берип гелген шаир. Ону янгыз гьашыкълыкъ лирикалы асарлардан топлангъан «Сёнмесгюл» деген жыйымы лириканы бу тармагъы шаирни яратывчулугъунда нечик уллу ерни тутагъанны ачыкъ кюйде исбатлай. Мисал гьисапда «Къыркълама» деген шиърусундагъы бир дёртлюкню алып къарайыкъ. Бу асарда автор нечик буса да бир белгисиз сюювню гьакъында тюгюл, оьзюню оьмюрлюк ёлдашына бакъгъан якъдагъы белгили, мекенли сюювню гьакъында сёйлей. Шиъруну авторуну оьмюрлюк ёлдашына бакъгъан якъдагъы эдепли янашыву тергевюнгню тартмай болмай. Бадрутдин ону тувра атын тутуп сёйлемей, халкъыбызны эдеп-къылыкъ кодексини инг тизив мердешлерине хас болгъан кюйде «къызларымны анасы» деп эсгере:








Къыркъгъа чыкъдым. Гьашыкълыкъны





къыйывун





Тапмай, нече тирсеклерим





хапгъанман!





«Къыркъ-Къызланы» данггъа





чыкъгъан сюювюн





Къызларымны анасында тапгъанман.





Белгили кюйде, Бадрутдин Уллу Ватан давну йылларында тувгъан. Ол атасы давгъа гетип, бир нече айдан тувгъан ва янгыз анасыны тарбиясында къалгъан. Давда къалгъан атасына бакъгъан якъдагъы гьалал сюювюн, аминлигин сакълагъан, къагьрулу дав йылларда авлетин (Бадрутдинни) янгыз аякъгъа тургъузгъан анасына шаир, озокъда, сатырлар багъышламай болмагъан. Мисалгъа оьрде аты эсгерилген «Къыркълама» деген шиърусундан бир дёртлюкню гелтирейик. Мунда автор бир вакътини ичинде аявлу анасына ва азиз ана топуракъгъа бакъгъан якъдагъы зор гючлю сюювню суратлай. «Анасы топуракъны къарнына гирип ятгъан сонг», шаир огъар бакъгъан якъдагъы сюювю азиз топуракъгъа да гёчгенни нече де таъсирли гёрсетме бажаргъан:



Къыркъгъа чыкъдым. Гюнеш тавдан





артгъан сонг,





Гюн шавлагъа гёз бирден-бир





гьасирет…





Къарнына бир анам гирип ятгъан сонг,





Топуракъ магъа азиз болду минг





тирет.



Асруланы теренине чыгъып гетеген бай ва игит тарихи булангъы къумукъ халкъ гюнден-гюн оьз тилин, маданиятын, адабиятын, адатларын-мердешлерин, топурагъын – гьасили, милли оьзденлигин тас этип барагъанлыкъ Бадрутдинни терен ойгъа салмай, жанын ачытдырмай болмай. Шо саялы да ол оьзюню «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген шиърусунда къумукъланы намусуна тийип, оланы милли эсин айыкъдырма къарайгъандай бола:



Къул-къараваш тюгюлсен,





Тюгюлсен гьакъылгъа мукъ.





Сени къумукълугъунга





Не болуп къалгъан, къумукъ?



«Муратовланы орамы» деген поэмасында да, къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын суратламакъ учун автор гьайран тенглешдиривлени, къаршы салывланы, жанландырывланы, тапшурмаланы, риторикалы суалланы таба. Бу асардагъы Муратовланы тухумуну ругь орамыны башында салынгъан таш сурат, жанланып йиберип, берген суал миллетине аз буса да жаны авруйгъан гьар къумукъну къулагъына нечакъы бола буса да аччы чалына, ону сан-санын титиретип йиберердей гьалгъа салып къоя:



Йыр тувмай, макъам тувмай





Къарасы бар юрекде.





Гюе неге боласыз





Тюе болма герекде?!



Бадрутдин къумукъланы гьалиги девюрдеги гьалын бир авур аврувгъа ошата. Къайсы буса да бир аврувну сав этмек учун буса, шону себебин (неде себеплерин) тапмаса бажарылмай. Шону яхшы англайгъан шаир халкъыбызны янгыз бугюнлердеги авур талигьин, «аврувун» эсгерив булан тамамланып къалмай, чебер сёзню кёмеклиги булан ол шону себеплерин де ачып сёйлей. Халкъыбызны инг эревюллю уланларындан бири болгъан Т. Бийболатовгъа багъышлангъан «Алп юреклим» деген поэмасында Бадрутдин шо себеплени мекенли тарихи мисалдан, тарихде болгъан агьвалатдан таба гёрсетип бере. Ачыкъ этип айтгъанда, Темирболат анадаш халкъыны къысматы чечилеген инкъылапны йылларында оьзюне тюшген тизив атланы да, пайтонну да «къурбан этип», «Тангчолпан» журналны ачылывуна пайдаландыргъаны эсгериле:



Танг билинген, Чолпан ёкъ





Сен ат ойнатгъан Тюзде.





Пайтонун къурбан этме





Бирев тувмагъан бизде.



Къумукъланы бугюнлердеги бузукъ гьалыны себеплерини бириси шаирни «Оьртен» деген поэмасында да ахтарыла. Поэма белгили алимибиз, ярыкъландырывчубуз, язывчубуз, жамият чалышывчубуз, таржумачыбыз, китап чыгъарывчубуз Абусупиянгъа багъышлангъан. Поэмадагъы «оьртен» деген сёзню эки маънада англама тюше: тар (тувра) ва генг (гёчюм) маъналарында. Бу сёзню тар (тувра) маънасы алимни, язывчуну китапханасын яллатыв булан байлавлу. Демек, Абусупиянны оьзюню абзарында ону китапларын уллу аракъдай этип яллатагъанны натижасындагъы от, оьртен. «Оьртен» деген сёз генг (гёчюм) маънасында буса Абусупиянны йимик кёплени ютуп гетген, болмагъандай этген сталинизмни вагьши девюрюню, шо заман юрюлген къыйыкъсытывланы бир белгиси (символу) болуп токътай:








Дюньягъа от тюшгендей





Ярыкъ этип дёрт янны,





Китапханасы яллай





Шайых Абусупиянны!









 





Дюньяны къуршап алгъан





Яхшы къарасанг энни –





Юрекни нюрю булан





От-ярыгъы оьртенни!



Эсгермеге герек, анадаш халкъыбызны языкъ, бузукъ гьалын сёйлей туруп, шаир ятланы айыплап, тышдан душманланы излеп айланмай, бу гьалгъа оьзлер къумукълар, демек, ич душманлар айыплы экенин ташдырып айтып бере. «Къарткъожакъны саламы» деген шиърусунда автор шо пикруну охувчусуна асарыны баш игитини тилинден таба етишдире:



Ич арадан бузулдукъ да, тозулдукъ…





Умут сизде – хатабызны тюзлегиз.





Къумукъну гьеч бир душманы бар буса,





Ону да оьз арагъыздан излегиз.



Белгили кюйде, къумукълар тарихде бек агьамиятлы ерни тутуп гелген, Азияны Европа булан байлагъан Уллу Чилле ёлну боюнда орунлашып яшагъан. Чилле ёлну боюнда яшама, шону намусун кютме буса ким де бажармагъан, неге тюгюл де шо ерлерде орунлашмакъ учун, тарихде бир керен тюгюл, нечесе-нечесе керенлер уллу къыргъын давлар юрюлген. Чилле ёлну боюнда яшап гелген къумукълар да шо къыргъынларда кёп керенлер ортакъчылыкъ этгени, оьзлени топурагъын сакълап бажаргъаны, «Уллу ёлну намусун» кютюп болгъаны – булар бары да белгили, мекенли тарихи далиллер. Шо саялы да «Къумукъну къумукъгъа чечген сыры» деген поэмасында шаир умуми сёзлерден, гьурра-патриотлукъ чакъырывлардан таба тюгюл, эсгерилген шо белгили тарихи далиллерден таба къумукълар тарихде тутгъан ерин уста кюйде гёрсетип къоя:



Йыллар, ёллар айыра





Халкъны душманын-досун.





Гиччи халкъ кютме болмай





Уллу ёлну намусун.



Шаир Бадрутдинни яратывчулугъуну оьзтёречеликлеринден бирин сёйлесек, ол къумукъ халкъны къысматын янгыз миллетни оьлчевюнде, янгыз милли дазуларында тюгюл, генг, дюнья оьлчевлерде ахтарма къаст эте. Шо саялы да ону туврадан къумукълагъа, халкъыбызны гёрмекли айры вакиллерине багъышлангъан асарларында Галилейни, Брунону, Аль-Фарабини, Насимини, Руставелини ва шолай кёп оьзгелерини келпетлери чыгъып геле. Шо келпетлер буса асарланы ичделигине, агъы­мына маъна якъдан нече де къыйышывлу бола. Масала, Бадрутдинни «Эки юлдуз, эки сырдаш…» деген драмалы поэмасында да Йырчы Къазагъыбыз булан бирче Шекс­пирни келпети янаша бериле.



Адабиятыбызны классиги Йырчы Къазакъ анадаш халкъы тарыгъан авур къысматгъа, Къумукътюзде юрюлюп турагъан тюзсюзлюклеге байлавлу болуп къалам ёлдашы Шекспирге хабар бере. Къумукътюзге тавдан бир токътавсуз сюрлюгюп тюшюп турагъан, топуракъларыбызгъа ес болуп битген гёчювюлню Къазакъ «булгъанч ташгъын» булан тенглешдире.



Гьона булгъанч ташгъын, тавдан





гелеген,





Сапарали къотанымны елеген…



Поэмада къумукъланы къагьруманы Солтанмутну ругьуну келпети де арагъа чыгъып геле, чебер сёзню эки устасыны пикр­у алышдырывуна ол да къошула. Бютюн оьмюрюн анадаш халкъын бирикдирме багъышлагъан игитибизни ругьуну сонггъу наслулагъа гьакъыл, дарс берме, олагъа буварыв этип сёйлеме толу ихтияры бар.



«Женнетни азабы» деген шиъру къайдада язылгъан драмасы янгыз Бадрутдинни яратывчулугъуну, къумукъ, дагъыстан адабиятланы тарихини оьлчевюндеги асар тюгюл. Белгили адабиятчы, танкъытчы К. Абуков да дурус эсгерген кюйде, «Женнетни азабы» – ону авторун «дюнья адабият булан тартышдырардай» даражадагъы асар.



Бадрутдинни бу асарыны ва оьзгелерини гьакъында узакъ сёйлеме болажакъ эди. Амма, оьрде де эсгерип гетгенибиз йимик, бир макъаланы оьлчевюнде шону этме бажарылмай.



Гетген гюзде Бадрутдин ювугъубуз бу дюньядан гертисине гёчдю. Уллу шаирибизни арабыздан гетивю миллетибизге айтып битдирип болмасдай тас этив болду. Неге тюгюл де, ол чебер яратывдан яманокъ арып-талып турмай эди, терсине, ону чебер пагьмусу гюнден-гюн гюч ала эди. Бадрутдинни биз ювукъдан таный эдик. Гьар тюрлю масъалалар булан янаша ол оьзюню гёз алгъа тутгъан яратывчулукъ хыяллары, умутлары гьакъда да кёп лакъыр эте эди. Шаирни шо хыяллары, умутлары уллу, гючлю эди. Шолар бёлюнгенине, ярты ёлда къалгъанына къыйналмай болмайсан. Амма Бадрутдин анадаш адабиятыбызны тарихине зор къошум этип гетме бажарды. Бизге, ондан сонггъу наслулагъа буса этилген шо зор къошумну хадирин билмек, шаирни асарларындан дарс алып яшамакъ къала.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля