Бугюнлерде Россияны Дав-Денгиз флотуну гёрмекли бёлюгю – Каспий флотилия оьзюню 300 йыллыгъын белгилей. Каспий денгизде къурулгъан флотну тарихи ёлларыны гьакъында айтса, теренге гете ва 1722-нчи йылгъа ете. Шо йыл I Пётрны указына гёре, Аштархан шагьарны денгиз боюнда асгер флот къурула.


Тарихи ёллары

Хазар, сонг Каспий денгиз башгъа пачалыкълар булангъы сатывларын этмек учун купеслеге аслу «сув ёл» деп гьисаплангъан. Арап тарихчи Ибн Мискавейха язгъан кюйде, 943-нчю йылда бырынгъы оруслар Каспий денгизден таба Кавказ Албаниягъа чапгъынлар этип тургъан.

1466-нчы йылда Россияны элчиси Василий Папин гьалиги Азербайжанны елеген Тюркмен пачалыкъны башчысы Акъ-Къоюнлу Узун-Гьасан булангъы ёлугъувгъа да Каспий денгизден таба баргъан. Шо гьакъда белгили орус купес Афанасий Никитин язгъан.
Орус пача Каспийде оьзюню флотун къурма 1556-нчы йыл Аштархан ханлыкъ тайгъандан сонг башлай, тек шо иш 17-нчи юз йыл болгъанча узатыла. Арагъа I Петр чыкъмай туруп, шо иш артгъа тартылып тура.
18-нчи юз йылны башында I Пётр пача Каспий денгиз бойну елеме токъташа, неге тюгюл Персия шо бойда алдынлыкъны алма айлана болгъан.

1704-нчю йылда Къазан шагьарда адмиралтейство къурула ва аз заманны ичинде 200 къайыкъ ва 45 геме этиле.
1722-нчи йыл яйда, 1 Пётр башчылыкъ этеген геме флот Каспий бойну елемек, шонда даимге ерлешмек учун 22 минг асгери ва 274 гемеси булан Аштархандан Каспий денгизге чыгъа. Тарихге язылгъан Перс походну (чапгъын) натижасында орус асгерлер Дербент шагьарны къолгъа ала ва 15-нчи ноябрде Аштарханда асгер порт ва флот къурула.

I Пётр гечингенден сонг гьал осаллаша, тек Россия 1813-нчю йылда Гюлюстанда парахатлыкъны дыгъары байлангъан сонг, Каспий денгизде тайдырмай флотун сакълап тура. Шо йылларда Каспий денгизни бары да ягъалары ахтарыла. Бакю бойда нап табылгъандан сонг, флот шо шагьаргъа чыгъарыла, янгы дав гемелер къурула.

Шолай да, нап ташыйгъан танкерлер къурула, олар бакю напны Россиягъа ва тыш пачалыкълагъа сатма башлай. 20-нчы юз йылны башында Каспий флотдагъы гемелер эсгилене ва 700 тонлукъ инг яхшы топлары булангъы 2 геме къурула.
Биринчи дюнья даву башланагъангъа Бакю асгер портда экишер уллу дав савутлу геме, адамланы, сурсатсавут ташыйгъан геме ва асгерчилер бола. Шонда 18 офицер, 18 кондуктор, 500 матрос къуллукъ эте. Аслу гьалда флот денгизден ари-бери юрюйген гемелени аманлыгъын сакълап тургъанлар.

Каспий флотну совет девюрю

1917–1918-нчи йылларда пачалыкъда юрюлеген ватандаш давну вакътисинде Ишчи-сабанчы Къызыл Армияны Аштархан-Каспий асгер флоту къурула. Флотгъа инкъылапгъа къаршылардан ва тёбен Волганы, Аштарханны ва Каспийни ингилис флотдан сакъламакъ аслу борч деп салына. Шо заманда бу флот Балтыкъ флотну гемелери булан толумлашдырыла ва къуллукъ этегенлени санаву 1170 адам бола. Аштархан-Каспий флот порт Петровск (гьалиги Магьчкъала), Къазан, Симбирск, Сызран, Самара, Аштархан, Бакю, демек, Волга сувну ва Каспий денгизни айланасындагъы шагьарларда оьтгерилген давларда ортакъчылыкъ эте. Балтыкъ флотдан йиберилген «Терек», «Кубань», «Индигирка» деген атлыры булангъы 3 эсминец ва 17 яхшы савутлангъан пароходлар флотну гючюн беклешдире.

Флотну аты бир-нече керен алышына, тек адамланы санаву флот оьсген чакъы артып тура, гьали мунда 3500 адам къуллукъ эте. 1931-нчи йылда СССР-ни Каспий дав флоту къурула ва денгиздеги аманлыкъны болдуруп тура.
Уллу Ватан давну йылларында пачалыкъны Ирандан сонг Сталинград шагьарны немислерден къорувда ортакъчылыкъ эте. Флотну бир бёлюгю Бакюден дав юрюлеген бойлагъа ягъарлыкъ ташыйгъан гемелени аманлыгъын болдура ва дав агьвалатларда ортакъчылыкъ эте.

Давдан сонггъу йылларда да Каспий флотну гемелери денгизни айланасындагъы республикаланы аманлыгъын болдура, тюрлю-тюрлю савутланы тергевде ва сынавда ортакъчылыкъ эте. СССР тозулгъандан сонг Каспий флот Аштархангъа чыгъарыла, тек аслу гьалда Дагъыстан бойда тура. Неге тюгюл де, 2000-нчи йыллардан тутуп, халкъара террорчу гючлер Кавказ бойдагъы маъданлагъа гёз салгъан ва шоланы елемек учун тюрлю-тюрлю тюртюшювлер, чапгъынлар этип тура. Тав бойлардагъы дазуну сакълавда Каспий флотну аслам пайы бар.

2010-нчу йылда Каспий флот Къыбла асгер округну гьисабына алына ва инг де янгы дав гемелер булан топлана. Шолар янгыз Каспий денгизни сакълавдан къайры да, тышда юрюлеген дав агьвалатларда ортакъчылыкъ эте. 2015-нчи йылда флот Россия Сирияда оьтгереген асгер гьаракатда ортакъчылыкъ эте ва Каспий денгизде 4 гемеден 26 ракета ата ва шолар гёзленген ердеги дав имаратланы буза.

Арадан бир ай гетип «Дагъыстан», «Углич», «Град Свияжск» ва «Великий Устюг» деген гемелер Сирияны Ракка, Идлиб ва Алеппо деген провинцияларындагъы дав белгилеге 18 ракета ура. Россияны оборона министри С. Шойгу билдирген кюйде, белгилер бары да дагъытылгъан.

2016 – нчы йылны башына Каспий флотилияны савутлу гемелерини 85 проценти янгыртылгъан.

Каспий флотилия Дагъыстангъа гёчюрюле

2018-нчи йылда Каспий флотилияны Аштархандан Каспийск шагьаргъа гёчюрме гьукуму чыгъарыла. Шону учун да шо шагьарда гемелеге токътамакъ ва ерлешмек учун ерлер гьазирлене, асгер къуллукъну юрютме онгайлыкълар болдурулма башлана. Аз заманны ичинде асгер имаратлар ва янгы талаплагъа жавап береген кюйдеги яшавлукъ уьйлер къурула. Шо ишлер 2020-нчы йылгъа тамамлана. Каспий – бузламайгъан денгиз, шону учун да муну агьамияты уллу.

Гьалиги вакътиде бу бойда дав агьвалатлар юрюлмей, Каспий денгизни дослукъну ва сатыв-алывну денгизи деп санай. Денгиз 5 пачалыкъгъа ортакъ. Россия, Иран, Азербайжан, Къазахстан, Туркменистан сув дазуларын белгилеген ва гьариси оьзюню боюнда ишлерин де гёре. Эсгерилген пачалыкъланы флотларыны арасында шатлы ёлугъувлар, учениялар оьтгериле.
Къызыл байракълы Каспий флотилияны командующийи контр-адмирал Александр Пешков билдиреген кюйде, оьзлеге салынгъан борчну кютмек учун Каспийск шагьарда бары да онгайлыкълар болдурулгъан. Гемелеге токътама ерлер, штаб къурула. Бар кёп къабатлы уьйлер булан янаша дагъы да кёп къабатлы 4 уьй къурулуп тура, уьйлени ичи тарыкъ-герек булан ясандырылгъан. Яшлар бавлар бар, школа къурула, демек, яшавлукъ учун бары да имканлыкълар яратылгъан.
Огъар хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этме чакъырылгъанланы уьйретив нечик оьтгенни де сорадыкъ.

–Бизин кюрчюбюзде Дагъыстандан ва Аштархандан 713 асгерчи оьтдю, башлапгъы сынавлар алгъандан сонг Буйнакск райондагъы «Аданакъ» деген полигонгъа гетди. Олар шонда да къайсы савутдан да атышма, медицина ва инженер касбуланы сырларын уьйренди. Шо яшланы къошум гьисапда гийимлер ва савут булан таъмин этивде Аштархан областны ва Дагъыстанны башчылары бек кёмек этди…

Флотилияны байрамыны алдында

Флотну юбилей байрамын оьтгермек учун уллу прграмма гьазирленген. Шо байрам гюнлер Аштарханда башланды, Дагъыстанда давам этилди. Бу чарагъа аслу гьалда яшёрюмлени патриот ругьда тарбиялав маъна берилди. Эсгерилген чарада 250 адам ортакъчылыкъ этди ва башлап Волжск ва Каспий морякларыны эсделигине гюллер салынды.

15-нчи ноябрде Каспийск шагьардагъы офицерлени уьюнде тарихи конференция оьтгерилди ва денгиздеги аманлыкъны болдуруву гьакъындагъы кино гёрсетилди, ветеранланы къутлавлар оьтгерилди. 16-нчы ноябрде Магьачкъалада ва 17-нчи ноябрде Каспийскиде Россияны Дав-Денгиз флотуну оркестрыны концертлери болду. 19-нчу ноябрде буса Каспийскидеги кадетлени школа-интернатында Юнармиягъа яшланы къабул этежек. Олагъа «Чёрные береты» деген ансамбль концерт гёрсетежек.

Бу байрамгъа багъышлангъан агьвалатланы айтсакъ, Каспий флотну 300 йыллыгъына хас почта конвертлер чыгъарылды.
–Шолай конвертлер 100 минг чыкъгъан, шолар Россияны бары да почта бёлюклерине йиберилежек, – дей федерал почта байлавлукъну Дагъыстандагъы управлениесини директору Магьач Магьамматов. –Шону булан биз Каспий флотну моряклары наслудан-наслугъа етишдиреген къоччакълыгъын, чыдамлыгъын, бирлигин ва дослугъун гёз алгъа тутуп этгенбиз. Байрам чаралар дагъы тюрлю кюйде де давам этилежек.

Акъав Акъавов: «Бугюнлерде Россияны флоту дюньяда инг де гючлю»

Болажакъ байрамны алдында биз Каспий флотилияны ветераны, шонда 3 йыл асгер борчун кютген Акъав Акъавов булан ёлукъдукъ.

Акъав Закарьяевич 1946-нчы йылда Хасавюрт районну Кёстек юртунда тувгъан. Ону яшлыгъы тенглилериники йимик оьтген, тек жагьиллени арасында спортгъа амыракълыгъы гёрюне болгъан. Ол футбол оюнлар булан, авур атлетика ва пудлукъ гётерив булан да машгъул болуп оьсген. Юртда орта школаны битдиргенде, ол асгерге чакъырыла ва оьзюн флотгъа йибермекни тилей. Ону тилевю къабул этиле ва Акъав Акъавов Каспий флотгъа йибериле. Спорт булан машгъул болуп тургъан яш улангъа асгерде айтардай къыйын болмай. Ол яхшы къуллукъ этгенден къайры да, тюрлю-тюрлю ярышларда ортакъчылыкъ эте ва гёрмекли ерлени къазана.

Асгерден къайтгъанда, Дагъыстан политехника институтгъа тюше ва 1975-нчи йыл «инженер-техник» касбугъа ес бола. Сонг Темиркъазыкъ Кавказда инг де уллу деп саналагъан Баксан шагьардагъы консерва заводда ишлей, сонг Хасавюртгъа чыгъа. Башлап бригадир бола, артда иш юрютюв бёлюкню начальниги бола.

30 йыл ишлеп пенсиягъа чыгъа, сонг дагъы да Хасавюрт район администрацияны башчысыны кёмекчиси болуп да 15 йыл ишлей. Къайратлы загьматы учун ол кёп керенлер медаллар ва гьюрметлев грамоталар булан савгъатлангъан.

– Мен флотну денгизге бакъгъан сюювюм учун сайлагъан эдим. – дей ол бизин булангъы лакъырында. – Денгизден къайры да мен гемелени эпсиз ушата эдим. Мен алда да айта эдим, гьали де айтаман – бизин пачалыкъны Дав-Денгиз флоту дюньяда инг де гючлюсю. Флотну борчлары гьали де алда йимик. Флотда къуллукъ этгеним мени учун бек пайдалы болду, мен дагъы да низамлы болдум, жаваплыкъгъа уьйрендим, спорт ругьум гётерилди. Шолар бары да магъа яшавда тарыкъ болду.