Китапгъа аслу гьалда шаирни янгы шиърулары ва «Такъа» деген шиъру булан язылгъан драмасы гирген. Сёз ёругъуна айтгъанда, къумукъ адабиятда Мусадан къайры шиъру булан драма асарлар язгъанлар ёкъ (алдын да ону шолай язылгъан «Геч менден, Саида» деген пьесасы чыкъгъан эди). Тек Къумукъ театрны сагьнасында оьзге тиллерден гёчюрюлюп яда режиссёрлар бизин шаирлени поэзия асарларын онгарып, шолай спектакллер нече керенлер де ойналгъан. Демек, Къумукъ театргъа тапшурулгъан Муса Шихавовну шо пьесасы сагьнагъа да чыкъса, янгыз милли адабиятыбызда тюгюл, инчесаниятыбызда да оьсювюбюзню гёрсетеген янгылыкъ болажакъ эди. Тек бизин аявлу театрыбызны режиссёрлары ерли авторланы пьесаларыны уьстюнде ишлеме чи сюймей деп айта. Къарарбыз, бу гезик не болар.
Муса Шихавов – девюрню тыныш алывун, яшавну агъымын сезеген, адамны ич яшавун уста кюйде суратлап болагъан инче гьисли шаир. Ону бугюнгю яшавну терсликлерине, тюзсюзлюкге, айланадагъы ялгъангъа чебер сёз булан къатты къапас урагъан, гёнгю кюлейген, оланы юзюн ачагъан публицист ва сатиралы шиъруларыны кёплери артдагъы йылларда язылгъан. Китапны оьзюню аты къоюлгъан биринчи бёлюкге жамият яшав, социальный ва патриот темалагъа язылгъан шиърулар гирген. «Къысматымны кагъызы» деген китапны ачагъан шиърусунда къысмат огъар булай дей:
Йийт гаввуруш, Муса, я,
Къарт да тюгюлсен, яш да.
Аршда юлдузунг якъмай,
Оьмюрюнг бара харшда.
Иелмесе де башынг,
Салланмаса да бурнунг,
Гёрюп тураман яшав
Чыгъаргъанны худурунг.
(Шу шиъруну биринчи сатырын охугъанда, неге буса да, мени эсиме Пушкинни «Руслан и Людмиланы» язып битгенде айтгъан: «Ай, да, Пушкин, ай, да, сукин сын!» – деген сёзлери гелди). Тек яшав «худурун чыгъаргъан» булан да, къысмат шаирни ругьдан тюшме къоймай, алда токътагъан насипге ёллай:
Артда чанг, алда насип,
Ювукъ-дос – онгунг-солунг.
Йырынг элни янгыртсын,
Аллагь онгарсын ёлунг!
Мусаны шиърулары охувчуну инандыра, неге тюгюл автор оланы ойлашып, ондан-мундан алып язмагъан, юрегинден оьтгерип чыгъаргъан. Ойлашып, уьстюнде тер тёгюп, къыйышдырып, арив шиърулар язагъан шаирлер де бар, язмаса туруп болмайгъан шаирлер де бар. Муса шо артдагъылардан. Олайлар юрегиндеги оьзюн къыйнайгъан дертлени язмай туруп болмай, юхусу къача, авруй. Шолай къыйынлыкъда юрекни агьы болуп тувулунгъан сатырланы таъсири де гючлю бола, оларда охувчу оьзюн къыйнайгъан ойланы табып, дерти-ою чечилип, юреги ял таба.
Шаирмен деп къол салмайман бичимге,
Бир къулакъ да эшитмежек агьымны.
Шашгъан дюнья авнай мени ичимде,
Заман буса агъулагъан шакъымны.
Белгили экени йимик, агъу адамны оьлтюрме де бола. Тек агъудан дарман-эм де эте чи. Шаирни «агъулангъан шакъысы» булан язылгъан сатырлар дарман-эм болуп, яшавда яхшылыкъны артдырма, яманлыкъны аздырма кёмек этежегине инана къалабыз. Шакъысы агъуланса да, ону юреги агъуланмагъанына да инанабыз. Дагъы ёгъесе бирдагъы ерде ол булай язмас эди:
Эгер ажжал тюпге тыкъса аралап,
Мен билемен къабур топуракъ авурну.
Адамлар, сиз яшасагъыз парахат,
Мен бийирмен ичинде де къабурну.
Китапны бу бёлюгюнде де, савлай китапда да адамны къысматы, яшавну маънасы, табиатны сырлары гьакъда ойлашдырагъан терен маъналы асарлар кёп.
Шаирни «Салам кагъыз» деген уллу шиърусун охугъанда Йырчы Къазакъны Магьаммат-апенди Османовгъа язгъан кагъызы эсге геле. Юртдан гетип шагьарда яшайгъан ювугъуна шаир, айып этип, яшлыгъын, юртуну гёзелликлерин, ювукъ адамларын эсге салып, ону ватанына къайтарма къарай. Шону булан бирге юртну кемчиликлерин, жамиятны ичинде тамурлашгъан терс алымланы де эсгерме унутмай:
Заманлар тюрленген, Шамил,
Бек тюрленген заманлар.
Айланада яхшылардан
Он къабат кёп яманлар.
Халкъыбыз къызыл сатырдан
Тарих яза элиме.
Мажигитни киритлери
Парткомлагъа илине.
Мажигитде мавлет тавуш,
Орамларда йыр сеси.
Бирев молла болма чаба,
Бирев – болма ер еси.
Нени сюйсенг, изле, къурдаш,
Тек тюзлюкню излеме.
Бу гьалны чы Аллагьгъа да
Къыйын гьали тюзлеме.
Инаныву битип халкъны
«Аллагьлагъа» ердеги,
Энни инанма башлагъан
Тенгириме оьрдеги.
Сюр бёрклюлер сюрюп юрюй,
Юртум толгъан чалмагъа.
Сагъа да шагьар яшавгъа
Ярай ахыр салмагъа.
Муса не темагъа ва кимни гьакъында язса да, ону ялгъаны, яравлу, ялынчлы сатырлары болмай. Не гьакимлеге, не байлагъа, не пачалыкъгъа, не партиялагъа макътав сёз айтып да, язып да эсленмеген. Шо да ону яратывчулугъуну да, оьзюню де оьзденлигин гёрсете. Ол оьзюне «яревке», «сюркюч» деп айтдыргъанча, «хатирсиз» деп айтдырмакъны къолай гёредир деп эсиме геле. «Къурдашларым, къурдашлар» ва «Эпиграммалар» деген бёлюклердеги шиъруланы охугъанда да шолай ой тувулуна.
Биз эс этген кюйде, эпиграммалар ва атлары белгили адамланы гьакъында язылгъан асарлар гьалиги охувчуланы лап да бек кепине геле. Мусаны эпиграммалары кёплеге чанчылажакъ, тек оларда, авторну гёзюнден къарагъанда, тувра ва чебер сёз булан айтылагъан аччы гертилик бар. Олай гертиликден тюз адамлар пайда ала, тюз тюгюллеге буса шолай тийишлидир. Эпиграммаларда герти булан янаша масхара да болагъаны белгили. Тек ерге гирсин масхара, къырыйы тюз болмагъан деп де негьакъ айтылмай.
Масхара Мусаны оьзге шиъруларында да кёп ёлугъа. Айрокъда «Гёнгюревлеринде» ва яшлагъа багъышлангъан «Жибинчини сююнчюнде». Алайыкъ «Гаишникни гёнгюревюн»:
Ёл ягъа токътавубуз,
Асфальтда отлавубуз.
Гьинкалгъа зат чыгъарта
Къолдагъы окълавубуз.
«Жибинчини сююнчюнде» масхара-оюн булан язылгъан шатлы сатырланы охугъанда, табиатдан сююнювюбюз артагъандан къайры, яшланы ялгъансыз-гьилласыз дюньясына чомулуп, оьзюбюз де тазаланабыз.
Солакъ-солакъ балым бар,
Макътанардай гьалым бар.
Дослар досгъа къатнайгъан
Бизин якъда алым бар.
Арек чыгъып тамшанма,
Гел, къурдаш, бал ашама.
Сизин балгъа тойдурма
Намус тюшсюн башыма.
Шаир оьзю де, гертилей де, жибинчи-балчы да дюр. Шунда язагъан кююнде этме де эте. Демек, яшайгъан кююнде яза ва язагъан кююнде яшай.
Мусаны яшлар учун язылгъан асарларын иржайывсуз ва сагъынчсыз охума бажарылмай. Буларда шаирни пагьмусуну янгы янлары ачыла. Бу шиъруланы баш игити де «менэтер» Шамил.
Тирменчи кёпден берли
Атайым сув тирменде.
Юрюймен гьюрге батып,
Тирменчи йимик мен де…
Тирменге танг намаздан
Гелегеним иш этип:
Атайсыз да тирменни
Бажараман ишлетип.
Муса Шихавовну асарлары къумукъ адабиятны мердешлерине асаслангъан буса да, оларда янгылыкъны аламатлары да аз тюгюл. Ол бизин адабиятда биринчилей болуп поэзия булан драма асарлар язгъанын биз оьрде эсгерген эдик.
Ол къумукъ тилдеги текстлени ичине уста кюйде орус сёзлени къошагъаны да – тавакелли абат. Олай эркинликлени сюймейгенлер де бола. Тек, биз гьисап этеген кюйде, чебер асарда орус сёзлер оьз еринде къыйышывлу къолланса, шо агьвалатгъа сююнме тюшедир.
Эпиграмма жанрны Муса Шихавовну йимик генг кюйде къоллайгъан шаирлерибиз де болмагъандыр. Дагъы да Муса оьмюрюнде не хабар, не макъала ва оьзге тюрлю проза асар язгъан адам тюгюл: къапиясыз сёзню чеберликге санамай буса ярай. Шо ягъындан ол юртлусу уллу шаир Анваргъа ошайдыр. Башгъа янлардан да огъар Анварны таъсири болмаса кюй ёкъ. Муса оьзю нечакъы оьзтёрече пагьму буса да.
Буса да шаир Мусаны лап гючлю ери – ону тилини байлыгъы. Мусаны асарларыны тили – халкъ сёйлейген жанлы тил, ёлгъа йиберип къоягъан газет тил тюгюл.
Белгили шаирибиз Бадрутдин айтагъан кюйде, Муса Шихавов – топуракъгъа, табиатгъа ювукъ шаир. Балики, ол Есенин йимик («Я последний поэт деревни») юртну ахырынчы шаиридир. Къумукъ юртну.
* * *
Муса Шихавовну янгы китабын охума сюегенлер болса, Магьачкъаладагъы «Арбат» деген (ЦУМ-ну артында ерлешген) ва Хасавюртдагъы китап тюкенлерден алма болалар.
Рашит ГЬАРУНОВ.
