Яшавлукъ ва экономика оьсювюне тергев берилмеге тюше

Савлай дюнья оьлчевюнде алгъанда, тав бойлар адамлагъа яшавлукъ этмеге лап онгайлы ерлер гьисапланып, ондагъы шартлагъа аслу тергев бакъдырыла буса да,бизде тавлар ярлылыкъ ва яшамакъ учун онгайсыз ерлер гьисаплана. Шону гёз алгъа тутуп айтгъанда, бизин республиканы тав бойларыны социал-экономика якъдан оьсдюрювге агьамият берилмеге тюшегени оьзлюгюнден англашылынып къала. Шону булан бирге тав бойлардан гёчюп гетегенлени санавун кемитмек, олай да тавланы табии шартларындан оьзге халкълагъа да пайдаланмагъа болардай чаралар гёрюлмеге тюше.

Дагъыстанны тав ва тюзлюк бойларына бизин республикада яшайгъанланы экология ва социал-экономика якъдан яшавлукъ этеген бирлешген бир тизим гьисапда къаралмагъа тарыкъ. Тав ва тюзлюк бойланы, демек, тезден берли тавларда ва тюзлюкде яшайгъан халкъланы арасында тувулунгъан яшавлукъ ва экономика байлавлукълагъа аяп янашмаса, шоланы ёрукълашдырывну гьайын этмесе ярамай. Гёчювюл гьайванчылыкъ, демек, тав ва тюзлюк бойлардагъы отлавлукъланы асувлу къоллав шолай экономика ва яшавлукъ якъдан бирге чалышывну, бир-биревге кёмеклешивню уьлгюсю болуп токътай. Бизин халкъланы арасында токъташгъан хозяйствону шолай юрютюв къайдасы муниципал къурулувлагъа берилеген ихтиярланы да артдырып, бугюнлерде янгы шартларда узатылмагъа тарыкъ. Топурагъы аз тавлулагъа тюзлюклерде хозяйство тарыкълары учун, демек, къотанланы ювугъунда ерлер гёрсетив тавланы ва тюзлюкню арасында бир-биревге кёмеклешивню ва экономика якъдан бирге чалышывну гёрмекли уьлгюсю болуп токътай.

Шондан къайры да, тавлуланы аслам пайын тюзлюк районлагъа гёчюрюп, оланы яшав шартларыны гьайын этив гьакъ къурдашлыкъны белгиси бола буса, оьз гезигинде тюз­люклердеги отлавлукълар ва чачывлар сугъарылагъан оьзенлер тавлардан баш ала. Тав бойлар гьайванчылыкъ тармакъ учун язлыкъ отлавлукълар гьисапда къуллукъ эте. Шону булан бирге тавларда Дагъыстангъа айрыча хас оьсюмлюклени, жан-жаныварны аслам пайы оьсе ва орунлашгъан.

Умуми кюйде савлай респуб­ликаны регионларыны оьсюв ёлларын гьисапгъа алып, бугюн тав ва тюзлюк районларыны экология, олай да экономика масъалаларын гёзден гечирсек, шоларда айрыча бузукъ гьаллар тувулунагъанын айтмагъа тюше. Ачыкълашдырып айтгъанда, тав районларда топуракъны уьст къатлавуну ва сувну сан яныны бузулуву гьис этиле. Амма тюз­люклердеги отлавлукъланы артыкъ гюч этип къоллав да экинчилей аччылагъа, Къызлар бойлардагъы Къара топуракъларын да дангыллыкълагъа айландырагъаны эс этиле.

Тав бойлардан кёплер гёчюп гетегенлиги, ташлангъан топуракъланы артагъанлыгъы, Каспий денгизни сувларыны тартылыву ва къайтыву шогъар аслу себеплер болуп токътай. Оьрде эсгерилген себеплер тав бойлагъа айрыча таъсир эте. Тек шексиз кюйде бизин тавланы табии шартларын гьисапгъа алгъанда, савлай респуб­ликаны бары да халкъларыны тюгесинмес байлыгъы болуп токътай. Бизин республиканы тав ва тавтюп районлары да оьр сан янлы юрт хозяйство малланы чыгъарывчулар гьисапда арагъа чыкъмагъа тюше эди.

Тавланы экология шартларын сакълав, тав районланы социал-экономика якъдан оьсдюрюв адамлагъа яшамакъ учун онгайлы яшав шартлар болдурувдан туврадан-тувра гьасил болажакъ. Неге тюгюл, тавланы табии шартларын сакълавда ва оланы камиллешдирив, мал чыгъарыв имканлыкълары булан пайдаландырыв тавлардан адамлар гёчюп гетегенлигини алдын алагъан себеп болуп токътай.

Нечакъы сюймесек де, узакъ заманны ичинде ахырына ерли ойлашылмагъан чараланы яшавгъа чыгъарывну натижасында, биз тавларда онгайлы шартлар яратыв булан тюгюл, оланы тозув булан машгъул болуп турдукъ. Адамланы тавлардан тюзлюклеге гёчюрювге артыкъ агьамият берип тургъаныкъ да шогъар шагьатлыкъ эте.

Тав бойларда социал-экономика гьалны яхшылашдырмакъ ва шонда яшайгъан халкъны санавун артдырмакъ учун мекенли чаралар белгилемесе ва шоланы яшавгъа чыгъармаса бирдокъда ярамай. Тавда чалышагъан загьматчыны экономика якъдан иштагьландырмакъ ва абурун артдырмакъ учун къолдан гелеген бары да чараланы яшавгъа чыгъармагъа тюше. Тавларда яшав шартлагъа аслу тергев берилсе, адамланы шолардан гёчюп гетивюню алдын алмагъа, оланы къайтывун болдурмагъа бажарылажакъ.

Тав районларда йимик, тюзлюк бойларда да ташлангъан юртланы ва отарланы янгыртывгъа байлавлу масъала да оьзюне айрыча тергев талап этеген масъала гьисаплана. Касбучулагъа республиканы тав бойларында экология ёрукълукъну болдурувну масъаласыны айланасында пикру алышдырмагъа тюше. Неге тюгюл, тавлардагъы табии шартланы янгыртмагъа оьтесиз къыйын бола.

Тавларда ва тавтюп бойларда топуракъ булан байлавлу гьаракатлар, шоланы арасында яшавлукъ уьйлеге ерлер гёрсетив, топуракъны ишлетив, ёл ва сугъарыв имаратланы къурув чараланы яшавгъа чыгъарагъанда экология шартлар гьисапгъа алынмагъа тарыкъ. Ташлангъан ва пайдаландырылмай къалып турагъан топуракъланы янгырт­макъ, олай да къоруп сакъламакъ учун бет ерде этилеген хасилени къурувгъа артыкъ агьамият бермеге тюше. Топуракъны уьс къатлавуну бузулувуну алдын алыв чараланы да яшавгъа чыгъарыв агьамиятлы кюйде къала.

Кёбюсю ерлерде орманланы ва уьлкюлени гесивге ёл берилегенин гьисапгъа алып, тав бетлени беклешдирмек муратда агъачлыкъланы оьсдюрюв ишлени оьтгеривге тергев берилмеге тарыкъ. Шону булан бирге, тав, олай да тавтюп бойларда оьсюмлюклени ва жан-жаныварны сакъламакъ, шоланы санавун артдырмакъ учун да мекенли чаралар белгилемесе ярамай. Неге тюгюл, бизин алимлер гьисапгъа алгъан сийрек ёлугъагъан оьсюмлюклер ва жан-жанывар ёкъ болуп тура.

Юз-минг йылланы боюнда табии шартларда тавларда сайламлы оьсюмлюклени ва жан-жанывар амалгъа гелген. Шолар булан бизин уьлкени ва тыш пачалыкъланы алимлери де иштагьлана. Бизин тавларда къаршылашагъан сийрек оьсюм­люклени ва жан-жаныварны жыйып сакълавда, олай да ахтарывда Дагъыстан илму центрыны Тав ботаника баву да мекенли къошум этегенин эсгермеге тюше.

Белгили экени йимик, тав бойларда юрт хозяйство учун пайдаландырылагъан топуракъланы асувлу кюйде къолламакъ да бир тюрлю четимликлер тувдура. Шо да тав бойланы табии шартлары булан байлавлу.

Топуракъны ахтарывгъа, тёгюлеген загьматны асувлугъун камиллешдиривге, юрт хозяйство оьсюмлюклени моллугъуна тийишли тергев берилмейгенлиги болдурулагъан малланы тюшюмюн артдырывгъа четимлик эте. Топуракъны ишлетмек ва оьсюмлюклеге къуллукъ этмек учун онгайлы техника къураллар етишмейгенлиги де шолай себеп­лерден болуп токътай.

Гиччи топуракъ гесеклени сугъарывда топлангъан сынав таман даражада къолланмай­гъанлыгъын, бажарывлу касбучулар етишмейгенлигин, загьматчылагъа аз гьакъ тёленегенлигин де шолай себеплени арасына къошмагъа ярай. Шогъар да къарамайлы, тав ва тавтюп бойларда топуракъны ишлетивню, сугъа­рывну алдынлы къайдалары булан пайдаланса, къолланагъан майданланы къадарын 100 минг гектаргъа ерли етишдирмеге бажарыла. Тав бойларда топуракъ реформаны яшавгъа чыгъарывда варисликге къоюлагъан ижараны шартларын къоллав, сабанчы хозяйстволар къурув ва шоланы ишге салыв асувлу болажакъ деп гьисап этебиз. Шону булан бирге, инг башлап топуракъны шо район­ларда яшайгъан ватандашлагъа бегитмеге тюше. Шондан сонг да, бары да иштагьланывлагъа, шоланы арасында тюзлюк бойларда яшай­гъанлагъа да топуракъ пайлар бермек пайдалы болур.

Юзюмлюклени, бавланы майданларын артдырывгъа, оьр сан янлы юрт хозяйство малланы болдурмакъ учун тавтюп бойлар айрыча онгайлы. Мундагъы топуракъны ва гьава шартланы онгайлы гелегенлиги, загьмат булан машгъул болмагъа ярай­гъан чагъындагъыланы кёбюсю де ишсиз къалып турагъаны, базар экономиканы шартларына жавап береген кюйде оьр сан янлы юзюмлюклени ва емиш бавланы майданларын артдырывгъа къошум имканлыкълар ярата.    

Гележекде буса Дагъыстанда экология ва социал-экономика гьалланы ёрукълашдырыв, олай да янгыз тав бойларда тюгюл, тюзлюкде де адамлар учун ­онгайлы яшавлукъ шартлар яратыв бары да даражадагъы гьакимлик къурумларыны, республиканы илму-ахтарыв идараларыны бирге чалышывуну натижаларындан гьасил болажакъ.


А. ГЬАЖИЕВ,

юрт хозяйство

илмуланы доктору,

ДР-ни Башчысыны янында Тамазаланы советини члени.

 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля