Алибек ГЬАЖИЕВ,
юрт хозяйство илмуланы доктору,
профессор, РФ-ни ва ДР-ни илмуларыны ат
къазангъан чалышывчусу                                                           

Алдыбызгъа салгъан аслу масъалагъа гёчгюнчеге, инг алда халкъны оьсювюн гьисапгъа алып, топуракъ байлыкъланы айланасында савлай дюнья­да, Россияда, олай да Дагъыстанда тувулунгъан гьалны гёзден гечирейик. Шо бизге XXI асруда адамлагъа онгай­лы яшавлукъ шартланы гьакъында толу кюйде, демек, гьакъы­къатгъа къыйышывлу этип айтмагъа имканлыкъ яратажакъ.

Белгили халкъара къурумларыны маълуматларына гёре буса, биз нечакъы сюймесек де,  дюнья оьлчевюнде  къуру топуракъланы янгыз 10 проценти, демек, 1, 5 миллиард гектар ерлер инсанлыкъны токълугъун болдура­гъан сюрюлеген майданлар гьисапда пайдаландырыла. Савлай ер юзюню гележегин гьисапгъа алып, иштагьлы кюйде янашса, алимлени ахтарывлары шагьатлыкъ этегени йимик, орманланы, батмакълыкъланы, олай да отлавлукъланы бир пайын ишлетсе, дагъы да 1 миллиард гектар топуракъны чачыв майданлар гьисапда пайдаландырмагъа бажарыла. Озокъда, шогъар кёп къадарда акъча маялар, олай да адам гюч харжламагъа тюшегени де англашыла.

Инсанланы топуракъгъа шу гьалиги янашывуну шартларын да, ер юзюнде яшайгъанланы санаву гележекде шайлы артмагъа болажагъын да гьисапгъа алгъанда, юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмлюгюн эки керенге артдырмагъа тарыкъ.

Госкомземни маълуматларына гёре бизин республика 5027 минг гектар майданда ерлешген. Шо топуракъланы аслам пайы, демек, 3395,9 минг гектары — 66,8 проценти юрт хозяйство гьажатлар учун пайдаландырыла. Юрт хозяйствода къолланагъан топуракъланы гьалы да  йыл сайын алышынып тура. 

Бугюнлерде республикада яшайгъан гьар ватандашгъа 0,18-0,20 гектар чачыв майданлар тие. Шо буса, орта гьисап этгенде, дюнья оьлчевлери  булан тенг бола. 1957-нчи йылда буса шо санав 0, 54 гектаргъа етише эди.  Топуракъ байлыкъланы шолай кемитиливюн, олай да яшайгъан адамланы санаву чалт артагъанлыкъны гьисапгъа алсакъ, оланы асувсуз пайдаландырылагъанын исбатлай.

Табии ва гьава шартлар да юрт хозяйство оьсюмлюклерден алынагъан тюшюмню къадарына таъсир этмей къоймай. Ачыкълашдырып айтгъанда, Дагъыстанны 60 процентине 400 миллиметрден, 25 процентине буса 300 миллиметрден аз  явунлар  ява. Темиркъазыкъ Кавказны оьзге республикалары булан тенглешдиргенде, сюрюлеген топуракъланы гелимлиги 2-3 керенге аз.   

Барыбыз да бирге гьайлы кюйде янашсакъ, республикадагъы чачыв майданланы 650-700 минг гектаргъа, сугъарылагъан майданланы буса 450-500 минг гектаргъа ерли артдырмагъа  имканлыкълар бар. Озокъда, шо муратгъа етишмек учун, минглер булангъы бажарывлу адамлар загьмат тёкмеге,кёп къадарда акъча маялар харжламагъа да тарыкъ. Тек шо биз Россия Федерацияны ичинде оьзтёрече республика гьисапда яшав къурмагъа болагъаныбызны  гёрсетеген  аслу социал-экономика  шарты болуп токътажакъ.

 

Юртлагъа

берме герек

 

Сюрюлеген топуракъланы генг­лешдиривню, оланы сугъарывну болдурмакъ учун кёп къадарда акъча маялар харжланагъан  бизин республиканы шартларында чачыв этмеге болагъан топуракъланы юрт хозяйстводан башгъа тарыкълагъа гёрсетивню де гери урмагъа тарыкъ. Илму-техника шартлар  алдыбызда токътагъан шо масъалаланы толу кюйде чечмеге имканлыкъ бере. Гьалиги экономиканы шартлары да бизге топуракъгъа еслик этивню гьар тюрлю къайдаларын къолламагъа ёллар къоя. Топуракъда загьмат тёгегенлер бир-бирине къаршылыкъ этмес йимик барысына да  бирни йимик шартлар яратмагъа тюше.

Буссагьатгъы вакътиде юрюлеген реформаланы аслу маънасы топуракъгъа еслик этивню гьар тюрлю къайдаларын  тюгюл, халкъны санлы яшавун болдурмакъ болуп токътай. Агроном, колхозну председатели, районну ёлбашчысы гьисапда топуракъгъа къуллукъ этивде мекенли сынав топлагъаныма гёре,  республикада топуракъны къоллавгъа байлавлу оьзюмню пикруларымны айтмакъны тийишли гёремен.

Биринчилей, экономиканы юрт хозяйство тармагъында  Дагъыстанда топуракъгъа еслик этивню гьар тюрлю къайдалары къолланмагъа башлангъан.  Адамланы, демек, топуракъны къоллайгъанланы  ва гележекде ону къоллажакъланы къаршы турувларыны  алдын алмакъ учун, топуракъны къоллав тармакъны ёрукълашдырмагъа тарыкъ. Бары да топуракъ байлыкъланы район муниципал къурулувларындан алып, юртлагъа бермекни тийишли гёремен.  Белгили экени йимик, бары да ерлерде жамият советлери къурулгъан. Шо советлери ва юрт жамияты булан бирге ерли муниципал къурулувлары оьзлер учун топуракъгъа еслик этивню къайсы къайдасы къыйышагъанын токъташдырмагъа тарыкъ. 

Инг алда бизин яшавну советлени девюрюндеги, сонггъа таба дюнья сынаву да исбатлайгъанда йимик, еслик этивню СПК-ларда, фермер хозяйстволарыны бирлешивлеринде, пайчыланы союзларында, ЛПХ-ларда, агропромышленный холдинглерде дыгъар байлав къайдаларын беклешдиривню ёлун тангламагъа тарыкъ.

Белгили экени йимик, Дагъыстанда гёчювюл гьайванчылыкъ яшавгъа гийи­рилген. Шолагъа аслам топуракълар да гёрсетилген. Бизин респуб­ликада тав районларда  яшайгъанланы тюзлюкге гёчюрюв юрюле. Оьзлер олар да тюзлюк бойгъа гёчюп гелип тура. Шолайлыкъда, республиканы тав бойларында яшайгъанланы санаву шайлы кемиген. Тюзлюкде яшайгъан­ланы санаву буса артып тербей. Шулай шартларда янгыз тюзлюкде яшайгъан миналы халкъларыны тюгюл, XX асруну 60-70-нчи йылларында  гёчюрюлген хозяйстволаны да ихтиярлары къыйыкъсытыла. Инг башлап топуракъ байлыкълагъа зарал гелтириле.  Гёчюп гелегенлени токътатмагъа болмагъандан сонг, гёчювюл  къотанлардагъы гьайванчылыкъгъа да бирден-эки ахыр салынмагъа бажарылмай.

Тавлар да , тюзлюк де болгъан сонг, бизин республикада топуракъгъа еслик этивге  мекенли кюйде тергев болдурмагъа тарыкъ. Колхозланы ва совхозланы бузулгъанлыгъы, олай да тавлардан тюзлюкге кёп санавдагъы адамлар тюзлюкге гёчюп гелегенлик булан гёчювюл гьайванчылыкъгъа,  къотанлагъа гёрсетилген топуракъланы аслам пайы намуссузлагъа ва оьзге къолгъа таза тюгюллеге тюшгенин барыбыз да билебиз. Шону гёз алгъа тутуп, ювукъ вакътини ичинде  респуб­ликадагъы  топуракъланы гьисабын алмагъа, гьар адамгъа нечакъы чачыв ва сюрюв майданлар тиегенин токъташдырмагъа тарыкъ. Шо чараланы муниципал къурулувларда юрютгенден къайры да, гёчювюл гьайванчылыкъгъа, олай да къотанлагъа гёрсетилген топуракъларда да юрютмеге тюше. Юрюлген шо чараланы гьасиллерин  халкъгъа етишдирмек де агьамиятлы. Артыкъ, олай да къолланмайлы къалып турагъан топуракълардан «Топуракъланы рес­публика фондун» къуруп, шоланы чачыв майданлары аз районлагъа ва хозяйстволагъа пайдаландырывгъа берсе пайдалы болур.

 

Сугъарылагъан майданланы артдырма тарыкъ

 

Бизин республиканы юрт хозяйство тармагъын бугюнлерде тувулунгъан бузукъ гьалдан чыгъармакъ учун бир тюрлю мекенли чаралар гёрмекни тийишли гёремен. Инг алда РФ-ни ва ДР-ни гьукуматларыны даражасында юрт хозяйство малланы болдурагъан къурумланы материал-техника якъдан таъмин этивге, олай да Дагъыстанны топуракъ байлыкъларын сугъарывну яхшылашдырмагъа тарыкъ. Шону болдурмакъ учун республиканы мелиоратив идараларын къурумчулукъ якъдан, олай да харж булан якъламагъа тюше.

ДР-ни юрт хозяйство ва ашамлыкъ министерлигини ихтиярларын генг­лешдирмеге ва ерлени гелимлигин артдырывгъа къарайгъан республика фондун къурмагъа, оьзюне Гьукуматны ортакъчыларын, белгили алимлени, иш булан машгъул касбучуланы къуршайгъан советин тасдыкъ этмек де агьамиятлы. Ерлени гелимлигин артдырывгъа къарайгъан фонду топуракъ налог гьисапда тёленеген ва оьзге бюджет, олай да бюджетден тышдагъы акъча маялар булан таъмин этилмеге бола. ДР-ни ерлерини гелимлигин артдырывгъа ва топуракъланы сугъарывун яхшылашдырывгъа байлавлу къабул этилген пачалыкъ программаны харж булан таъмин этивню аслу борчу гьисап этмек. Ерлерини гелимлигин ва топуракъланы тюшюмлюгюн артдырывну технология ёругъун гьазир этмек, олай да оланы асувлу кюйде къоллавун  таъмин этмек муратда къурулагъан фондуну акъча маяларыны 10 процентин топуракъланы сугъарывну яхшылашдырывну къайдаларын илму якъдан ахтарывлар юрютювге бакъдырылса, асувлу болур деп гьисап этебиз. 

Аччы ва къайырчакъ топуракъланы сугъарывгъа байлавлу къабул этилген  «Фитомелиорация» деген, тузлу топуракъларда шекер чювюннюрню, олай да будай- соргону ишлетип, шекер сироп ва гьайванчылыкъ учун югъунчлу емлер чыгъарывгъа байлавлу къабул  этилген «Сорго» деген программалар бар. Гьалы бузукълашгъан Къызлар отлавлукъланы ва Къара топуракъланы дангылгъа айланывун алдын алывгъа, ерин алышдырып турагъан къайырчакъланы беклешдиривде алдынлы технологияланы къоллавгъа ва оланы тюшюмлюгюн артдырывгъа байлавлу къабул этилген «Бархан» деген илму-техника программаны да яшавгъа чыгъармагъа тюшеген программаланы арасына къошмакъны тийишли гёребиз.

Бугюнлерде пачалыкъ экономиканы, айрыча алгъанда, юрт хозяйство тармакъны оьсювюне тергев этмеге тюшмей, эркин базар аралыкълар бары затны ёрукълашдырмагъа бола деген пикру бир де дурус тюгюл. Оьрде де эсгергенибиз йимик, Россия аграрный  ва промышленный пачалыкъ гьисаплана. Уьлкени ёлбашчыларына  да юрт хозяйство тармакъдагъы, олай да сабанчыланы, демек, юртланы ва юртлуланы яшав гьалына жаваплы янашмагъа тюше.

Сабанчылар гьар къайсы пачалыкъны, айрокъда Россияны орта багъанасы болуп токътайгъаны дюнья сынавунда да кёпден берли белгили.

Бугюнлерде бизин уьлкени бюджетини 1-1,5 проценти тюгюл промышленностну аграрный тармагъына гёрсетилмей. США-ны ва Европаны оьзге уьлкелерини буса бюджетлерини  20-30 проценти шо тармакъгъа гёрсетиле. Уьстевюне, юрт учун чыгъарылагъан промышленный малланы ва техниканы багьалары юрт хозяйство маллардан эсе бир нече керенлер артыкъ. Бизин сабанчылар оьсдюрген малланы пачалыкъ сатып алмайлы, уьлкени айры-айры чиновниклери тыш пачалыкъларда иш гёреген компаниялар булан, озокъда, оьзлеге пайда болагъан кюйде сатыв-алыв дыгъарлар байлай. Шолайлыкъда, бизин  уьлкеде кёбюсю гьалда оьзлени сан яны шеклик тувдурагъан юрт хозяйство  маллар сатылагъаны бирдокъда англашылмай.  

Артдагъы йылларда бизин уьлкени ёлбашчылары юрт хозяйство тармакъны оьсювюне айрыча тергев бермеге башлагъанын разилик булан эсгермеге тарыкъ. Пачалыкъны янындан юрт хозяйство тармакъны оьсдюрювню болдурмакъ, олай да юртланы гьалын ва юртлуланы яшав шартларын яхшылашдырмакъ учун гележекде тийишли чаралар гёрежек деп эсиме геле. Биз буса янгыз сёз булан тюгюл, мекенли иш булан да шо якъдан уьлкени ва республиканы ёлбашчыларына кёмегибизни болдуражакъбыз.