– Озокъда, тынч болмажагъы гьакъда сиз де дурус эсгердигиз. Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместителини ери – жаваплы иш. Шону гьисапгъа алып, Дагъыстанны Башчысыны ва Гьукуматыны Председателини инамлыгъын ер этмей ишлемеге къаст этежекмен. Мени алдыма салынагъан борчланы да бугюнлерде уьйренив булан машгъулман. Аслу гьалда республикабызны ичиндеги экономика тармакъдагъы масъалалар булан машгъул болажакъман. Мен бизин республикабызны экономикасын гётермек учун федеральный программалардан пайдаланмакъны аслу ва лап да агьамиятлы борч гьисаплайман.

    – «Дагъыстанны экономикасыны оьсювюню ва гележекде оьзгелеринден озувуну аслу ёллары гьакъында» деген РФ-ни Гьукуматыны янындан къабул этилинген къарарны гьазирлевде ва аслу борчланы белгилевде сизин къошумугъуз болгъаны гьакъда белгили. Шо гьакъда ДР-ни Гьукуматыны 2014-нчю йылны ахырында оьтгерилген жыйында ачыкъдан эсгерилди. Уьстде эсгерилген къарар, сиз ойлашагъан кюйде, бизин республикабыз учун некъадар пайдалы болажакъ?

    – Бизин республикабызны гележеги учун шолай агьамиятлы документни гьазирлевде, янгыз мен тюгюл, республикабызны бары да министерликлерини вакиллери ортакъчылыгъын болдурду демеге ярай.

    Биринчилей, шо къараргъа таянып, бизге ювукъ заманны ичинде Новолак ра­йонну янгы ерине гёчюрювню тамамлама тапшурулгъан.

    Экинчилей, Гьоцатли электрик станциядагъы ишлени чалтлашдырыв ва шону натижасында пайдаландырывгъа берив – агьамиятлы борч.

    Уьчюнчюсю, аграр тармакъны асувлулугъун артдырывну масъаласы да агьамиятлы. Шону натижасында импорт малланы къытлыгъыны алдын алмакъ муратда юрт хозяйствону балыкъчылыкъ ва башгъа тармакъларын оьсдюрювге тергев артажакъ.

    Дёртюнчюсю, бизин республикабыздагъы заводланы оборона гьажатлар учун тарыкълы малланы болдурувдагъы гьаракатын гючлендирмек.

    Бешинчиси, бизин республикабызда увакъ ва орта далапчылыкъны оьсювюне материал ва ругь якъдан кёмеклешип болушлукъ этмеге герек бола. Шолай аслу борчлар булан янаша гележекде бизин республикабызда ясли-бавланы къурувгъа, туризмни имканлыкъларын толу ва асувлу кюйде пайдаландырывгъа тергев артажакъ. Бирдагъы да такрарлайман, бизин респуб­ликабыз учун шолай агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъарывда федеральный оьлчевюнде лайыкълы кёмек этилежеги шекликни тувдурмай. Шону учун бизин рес­публикабызда да алгъа салынгъан борчланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чы­гъарывгъа байлавлу планны хас проекти гьазирленген ва алгъа салынгъан борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун республикабызны бары да министерликлерине федеральный къурумлар булангъы байлавлукъда иш гёрювюн узатма таклиф этилинген. Демек, уьстде эсгерилген къарарны агьамиятлылыгъы англашыла ва шону талапларын яшавгъа чыгъарывда бизин республикабызда бар имканлыкълар пайдаландырыла демеге ярай.

    – Раюдин Айдакъадиевич, социал-экономика тармакъланы оьсювю 2014-нчю йылда нени гёрсете?

    – Аслу тармакълардагъы гёрсетивлер оьтген йыл оьсюв къолайлашагъанына шагьатлыкъ эте. Промышленный тармакъда ва юрт хозяйствода оьсюв 108 ва 107 процентлеге етишген. Къурулуш ишлердеги, сатыв-алыв тармакъдагъы, ватандашлагъа этилинеген къуллукълагъа байлавлу гёрсетивлер, бюджетлеге гелеген гелимлер де бир къадар артгъан демеге ярай. Адамланы къазанчлары да, умуми кюйде алгъанда, 4,5 процентге кёп болгъан. Озокъда, гьалиги заманда манатны учузлашывуну шартларында шолай гёрсетивлер булан макътанмагъа да кюй ёкъ. Неге тюгюл, гёз алгъа тутулгъан инвестиция проектлени яшавгъа чыгъарывда да айлана якъда тувулунгъан къытлыкъны къыстайгъанлыгъы четимликлени артдыра. Къытлыкъны алдын алывгъа байлавлу оьтгерилеген чаралар  ювукъ заманда не йимик натижаланы къолда этмеге имканлыкъ бережеги гьакъда айтма магъа бугюн четим.

    – Уьстде де сиз айтып гетдигиз, гьасили, сизин учун аслу масъала – бизин республикабызны федеральный программаларда ортакъчылыкъ этивю – сизин учун аслу борч. 2014-нчю йылда Дагъыстан къайсы федеральный программаларда ортакъчылыкъ этди?

    – Федеральный программалар кёп. Шоланы барысын да гьисапгъа алып айтгъанда, Дагъыстанда федеральный бюджетден 17,5 миллиард манат берилген эди.

   

        – Федеральный бюджетден айырылып берилген харжлар нечик ва не учун пайдаландырылды?

    – Билим берив, савлукъ сакълав ва оьзге тюрлю яшавлукъ къуллукъланы кютеген барысы да 57 объект, газ, сув, электрик линиялар ва оьзгелери пайдаландырывгъа берилди. Къурулуш ишлер учун, озокъда, булай да къыт республика бюджетден  ломай акъча маялар айырмагъа имканлыкъ бермейгени гьакъда да айрыча эсгерме тюше. О саялы бу йыл да федеральный программалагъа харлылыкъ таймажагъы гьакъ.

    – Республика бюджетни къытлыгъы ерлердеги яшавлукъ масъалаланы кютме имканлыкъ бережек деп айтмагъа бажарыламы?

    – Яшырмагъа тарыкъ болмай, озокъда, айлана якъдагъы къытлыкъны къыйынлыкълары барысы да гьисапгъа алынажакъ. Республика ва оьзге тюрлю пачалыкъ программалагъа да бу йыл харж кёп болмажагъы гьакъ. Янгыз «Юг России» деген ФЦП (федеральная целевая программа) харжлардан къысылмажакъ. Шогъар да къарамайлы, Россияны Президентини оьтген йылгъы май айда чыкъгъан къарарларыны талаплары бизин республикабызда кютюлмей къалмажагъы да шекликни тувдурмай.



    – Раюдин Айдакъадиевич, шо саялы да бу йыл бизин республикабызда социал-яшавлукъ агьамияты булангъы нече объектни пайдаландырывгъа бермеге умут этиле?

    – Республика инвестиция проектлени гьисапгъа алып айтсакъ, шо оьлчевюнде Дагъыстанда 2015-нчи йылда 5 минг охувчу яшгъа ери булангъы 7 школаны, 2 больница, Къызлар районда 10 чакъырым ёлну, Дербент районда орамланы ярашдырып, ясли-бавлар къурма, Семендер посёлокда уллу школаны бинасын пайдаландырывгъа бермеге гёз алгъа тутулгъан.

    – Юрт ерлени оьсдюрювню масъаласы нечик салына. Бу йылгъа шону учун харжлар гёз алгъа тутулгъанмы?

    – Яшырмагъа тарыкъ болмай, бир тюрлю себеплеге гёре гетген йыл пайдаландырывгъа берилмей къалгъан 70 объект республикабызны 31 муниципал къурулувларында (МО) харжлар булан таъмин этилмей токъталгъан эди. Шогъар да къарамайлы, бизин республикабызда да шону учун гьар тюрлю акъча маяланы тапма ва къоллама  умут этиле. Озокъда, харжлар болагъаны яда буса болмажагъы айлана ягъыбыздагъы экономика гьалдан гьасил болажакъ.

    – Дербент шагьарда 2000  йыллыкъ юбилейге байлавлу оьтгерилеген чараланы алдына чатакъ салынмажакъмы?



    – Шогъар байлавлу болуп оьтген йылны декабр айында Дагъыстанны Гьукуматыны ва Темиркъазыкъ Кавказны ишлерине къарайгъан министерликни янындан гьазирленген разилешив кагъызгъа къоллар салынгъан. Шону учун шагьарны онгарма федеральный бюджетден бу йылгъа 600 миллион манат акъча гёрсетилинген.

    – Умуми кюйде алгъанда, Дербентни юбилейине нечакъы харж гёз алгъа тутулгъан?



    – 1 миллиард 755 миллион манат. Шону 527 миллиону республика бюджетден айырылгъан.

    – Бизин республикабызда ОРВ (оценка регулирующего действия) деген къуллукъ не ёрукъда пайдаландырыла?

    – ОРВ бизин республикабызда РФ-ни Президентини май айдагъы къарарларына кюрчюленип, пачалыкъ ишлени юрютювню камиллешдирмек муратда 2014-нчю йылны январ айыны 1-нчи гюнюнден тутуп ишге гийирилмеге башлангъан. Шо­гъар буса ДР-ни экономика ва территория оьсюв министерлиги жаваплы. ОРВ-ни имканлыкъларын къоллав булан экономика чалышывуну асувлулугъун, ёлун-ёругъун тапма, озокъда, рагьат болажакъ. Шолайлыкъда, далапчылыкъ тармакъдагъы гьаракатны да тийишли ёругъуна салма имканлыкъ тувулуна.

    – Раюдин Айдакъадиевич, далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалар булангъы ишигизде гьаракатны артдырывгъа байлавлу не йимик чаралар гёрюле?

    – Бизнес булан машгъул болагъан тайпалар булан биз тыгъыс байлавлукъда иш юрютебиз. Мисал учун айтгъанда, ДР-ни Сатыв промышленный палатасы, Дагъыстанны Жамият палатасы, респуб­ликабызны предпринимателлерини ихтиярларын якълав булан машгъул болагъан вакили ва шолай да, оьзге тюрлю регион жамият къурумлар булан далапчылыкъда тувулунагъан талапланы гьисапгъа алып, 7 разилешивге къоллар салынгъан. Тюзюн айтмагъа тарыкъ, гьалиге ерли бизнес булан машгъул болагъан тайпаланы ва гьакимликни арасындагъы байлавлукъ аралыкълары бизин рази къалдырмай. Далапчылыкъны оьсдюрювге байлавлу республика оьлчевюнде гьазирленеген проектлени къурувда предпринимателлер осал ортакъчылыкъ этегени гьакъда айрыча эсгерме тюше. Айтмагъа сюегеним, арт вакътилерде бизнес тайпалар булан бирче оьтгерилген 30 тынглавланы натижаларына гёре 6 сесленив тюгюл болмагъаны гьакъда айтсакъ да, кёп зат англашыла.

    – Раюдин Айдакъадиевич, бизин республикабызны гележеги нечик болур, 2015-нчи йылгъа белгиленген борчланы гьакъында не айтмагъа бажарыла?



    – Аслу  промышленност ва юрт хозяйство тармакъларда оьсюв 117,2 ва 106,2 процентлеге артма тарыкъ. Шолайлыкъда, умуми регион продуктну къадары да 108,3 процентден кем болмагъа тюшмей. Оьзге тюрлю социал-экономика тармакъларда да натижаланы къолайлашдырмагъа умут этиле.

    Озокъда, гьалиги заманда иш ерлени болдурувну ва шону натижасында адамланы къазанчларын артдырывну масъаласы да агьамиятлы деп белгиленгени англашыла.

Лакъырлашывну язып гьазирлеген

Къ. КЪАРАЕВ.