ГУП-ланы къысматы къыйынлы гьалда. Не этме герек?

Тюзю, шо булгъавур вакътиде, янгыртывну йылларында гьар тюрлю себеплеге гёре талавур, макюрчюлюк, тонавчулукъ булан бай болгъанлар да аз тюгюл…

Заманлар алмашынып булгъавур вакътилерде, бизин Къаягент районда да хайыргъа ишлейген гючлю уллу хозяйстволар кётюрлюкге тарый туруп, бузулма, увакълашма башлады. Сабанчы агьлюлер, кооперативлер къурулду…

Шо йылларда экономикасы къолай совхозланы орнуна соравсуз-соргъусуз ерли халкъны, загьматчы коллективлени пикруларын гьисапгъа алмайлы, алдагъы совхозланы орнуна арасындан лап да къолайларын айырып, 8 ГУП къурулуп (государственное унитарное предприятие) «Дагвинону» табилигине гёчюрюлдю.

Шо гюн-бугюн эсгерилген районну халкъыны аслам пайы ГУП-лагъа инанмай къаршылыкъ билдирегени гьис этилине. Мунда шолагъа къаршы иш гёреген жамият къурум да къурулгъан. Къурумуну башчысы оьтемишли улан Нуцалхан Нуцалхановну сиптечилиги булан чакъда-чакъда митинглер оьтгерилегени де негьакъ тюгюл. «Ерли халкъны ихтиярында болма тарыкъ топуракъны къысматы», – дей ол.

Неге тюгюл, юзюмчюлени къыйыны-загьматы лайыкълы даражада къыйматланмай, лап да къуватлы ва бажарывлу ишчи гючлер агьлюлери булан масса кюйде райондан, республикадан тышгъа гетип турагъаны ойлашдырмай болмай.

«Дагвино» буса оьз пайдасы учун ГУП-ланы якълап, ерли загьматчы халкъны ихтиярларын къыркъып иш гёрегени де загьматчыланы ишге гёнгюн буза. Тюзюн айтгъанны сюе бусагъыз, озокъда, ГУП-ланы чалышыву бизин пачалыкъ законларыбызны адилли талапларына къыйышмай. Муна шо саялы да, ерлерде муниципал ва топуракъ реформаланы барышы чаналай туруп, башдан-баракъ гетди.

Шо буса Дагъыстанны къыбла боюндагъы эсгерилген райондагъы экология гьалны талапларына да четимликлер тувдурмай къоймады. Нечик ва не саялы?

– Бизин районда топуракъ ва муниципал реформаланы чаналайгъаны экология гьалны да бузукълашдыра. Нечик? Юртланы айланасындагъы топуракъланы ва орманларыбызны дазуларын мекенли кюйде токъташдырып, есилерине, демек, муниципалитетлеге тапшурма герек эди. Еси ёкъну бёрю ашар деп негьакъ айтма­гъан бизин ата-бабаларыбыз. Ёгъесе, лап да тизив денгизбой ягъалар, орман арадагъы ерлер тюпден таба, баягъы, гючю озагъан, къазанчдан, талавурдан къанмайгъан тайпаланы къолуна тюшеген гезиклер де кем болмажакъ, – дей бизин булангъы лакъырлашывунда районара экология къурумну башчысы Будай Къараев. – ГУП-ланы чалышывунда да ерли халкъ учун загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдалары толу якълав тапмады.

– ГУП-ланы чалышывуна бугюн сиз нечик янашасыз? Олар кимлеге пайдалы?

– Белгили болгъаны йимик, юзюмчюлюк ГУП-ланы экономикасында аслу тармакъ санала. Юзюм борланы, тюшюмню зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун бир нече гезиклер агъулу дарманлар урмагъа тюше. Шону натижасында аз-кёп дегенлей гьава, сувлар ва топуракъ да заралланмай къалмай. Ерлердеги юрт хозяйство предприятиелерде оьсюмлюклени къоруп сакълавгъа къарайгъан агрономлар да оьз борчларына бир йимик бажарывлу янашагъаны гьакъда айтма болмайман. Озокъда, бу гьалиги кююнде ГУП-лар «Дагвиногъа» пайдалы экени гьакъ. Халкъны пайдаларына буса толу тергев етишмей. О саялы кёплер къазанч учун тышгъа гете. Оланы орнуна башгъа ерлерден, районлардан адамлар алып гелип, тюшюмню къайтарма ва оьзге къыс­тавуллу авлакъ ишлени кютме тюшеген гезиклер де бола. Айтагъаным, гертиден де, Йырчы Къазакъ да айтгъанлай, базар аралыкълар оьмюр сюреген капиталист девюрде ишлерибиз бизин ишге ошамай…

– Ошамай буса не этмеге герек?

– Биринчилей, топуракъланы дазуларын белгилеп, герти есилерини ихтиярына къайтарма тюше. Шондан сонг яражакъ эди ГУП-ланы орнуна кооперативлер ва башгъа увакъ производство хозяйстволаны къурма. Сонг да, юзюмню кёп дарман урулагъан жураларын тангламай, ерлерде зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы борлаланы оьсдюреген питомниклени, борла къыйыв булан машгъул болагъан цехлени болдурма тарыкъ.

Ерли жамиятлар, муниципалитетлер, экологлар ГУП-лагъа байлавлу уьстдеги пачалыкъ ва гьакимият къурумлагъа салагъан талаплар законлу экенине бугюн мен де шеклик этмеймен. Топуракъларыны къысматын ва шону нечик, не учун пайдаландырма герекни масъалаларын четим этмейли, тарыкъ буса, ерли халкълагъа кёмек этип, экономика ишлеге байлавлу масъалаланы да оьзлеге есилерине чечмеге къойма герек.

– «Дагвиногъа» гиреген ГУП-лар ра­йонда нече бар? – деп сорайман районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Уллубий Агьматовгъа.

– Районда юзюм оьсдюрюв булан машгъул болагъан 5 кооператив ва 8 ГУП бар.

– Юзюм борла нече гектар авлакъда оьсдюрюле?

– Юзюм борла савлай районда 3806 гектар майданны елеген. Шону 2292 гектары ГУП-ланы топуракъларында ва 2000 гектаргъа ювугъунда юзюм борла бу йыл тюшюм бере.

– ГУП-лагъа «Дагвинодан» не кёмек тие?

– Зараллангъан юзюм бавланы янгыртагъанда, плантаж этме аз-маз кёмеклеше. Шону учун районда хас предприятие иш гёре. Бу йыл гюзде районда дагъы да 335 гектар майданда янгы юзюм бавлар орнатма умут этиле. Алдагъы йыл юзюмлюклерибиз къагьрулу сувукълардан заралланып, районну экономикасына 600 миллион манатны оьлчевюнде зарал болгъан эди. Бизге буса пачалыкъны янындан ГУП-лагъа деп 11 миллион манат пайланып берилди. Оьзгелерине кепек де тийдирилмеди. ГУП-ларда бир гектардан 60-90 центнер юзюм салкъын гесиле буса, онгача ишлейген сабанчы агьлюлени гьариси дегенлей гектардан 200-250 центнер тюшюм ала. Айтагъаным, оьзюнг де ойлашып къара чы, кимлеге тийишли эди кёмек этмеге?

– Бу йыл сентябр айны 4-нде ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов оьтгерген юзюмчюлени генгеши не масъалагъа багъышлангъан эди? О гьакъда сёз болмадымы?

– Шонда «Дагвинону» башчысы Мухтар Гьалалмагьамматов, районланы муниципал къурулувларыны вакиллери булан бирче мен оьзюм де ортакъчылыкъ этдим. Генгеш бу йыл къайтарылагъан юзюмню сатыв багьаларына ва питомник хозяйстволар къурувну масъаласына ба­гъышлангъан эди.

Белгили болгъаны йимик, бу йыл савлай республикабызда юзюм оьсдюрювчюлер 100 минг тонгъа ювукъ тюшюм къайтарма умут эте. 2012-нчи йылда буса 60 минг тон тюгюл оьсдюрюлмеди. Оьтген йыл буса, юзюмлюклер сувукълардан зараллангъаны саялы, тюшюмню аслам пайы тас этивлеге тарып, кёп зарал болду.

Гертиден де, юзюмлюклерден къайтарылагъан тюшюмню сатыв багьалары гьар йыл ойлашдыра. Неге тюгюл, шону оьсдюрюв булан машгъул болагъанланы юзюмню ишлетмеге имканлыкълары ёкъ саялы, монополия предприятиелеге учуз багьасына тапшурма тюше. Мисал учун айтгъанда, Къаягент райондагъы алдагъы совхозланы кюрчюсюнде къурулгъан юзюм ишлетив булан машгъул болагъан заводланы имканлыкълары къолланмай. «Дагвино» башына алгъан инвестиция программасы да яшавгъа чыгъарылмай. Шо саялы да, коньяк гьазирлейген заводлагъа учуз багьасына тапшурула. Бу йыл да Дербентдеги заводлар балы чыгъып турагъан татли юзюмню килосун 12-16 манатдан оьрдеги багьалагъа сатып алма рази тюгюл. Озокъда, шолай учуз багьалагъа сатып, гележекде юзюмчюлени къазанчын къолайлашдырма, юзюм борла оьсдюрюлеген майданланы генглешдирме четим.

Не этмеге герек? Биз ойлашагъан кюйде, Россияны оьзге регионларында йимик, ерлерде оьзлер оьсдюрген юзюмню оьзлер ишлетсин учун, имканлыкълар болдурма тарыкъ эди.

Гьакъыкъатда буса Къаягент районда эки йыл алда «Дагвинону» маяларына къурмагъа деп гёз алгъа тутулгъан Къаягентдеги ва Первомайскоедеги алдагъы заводланы кюрчюсюнде соклар ва шампанское гьазирлейген заводланы къурулушу артгъа салынагъаны да районда яшавлукъ-экономика тармакъланы оьсювюне толу имканлыкъ бермей.

– Дагъыстанны Президенти Рамазан Абдулатипов юзюм оьсдюрювчюлени алдына жаваплы борч салгъан, – деп англатыв бере «Къаягент район» деген муниципал къурулувуну башчысыны борчларын кютеген Жалил Алациев. – Дагъыстанда 2020-нчы йылгъа ерли къабул этилинген программагъа гёре юзюм болдурувну 320 минг тонгъа ерли артдырма умут этиле. Шолай талаплардан бизге де арекде къалма ярамай ва йылда 50-60 минг тон юзюм болдурагъан ёлланы ахтарма тюше.

– Районда шолай уллу борчланы ким кютежек? Юзюмлюклени ким орнатажакъ, къуллукъ этежек?

– Дербентдеги шампанское чагъырлар ва коньяк маллар гьазирлейген заводлар оьз харжына пачалыкъ компенсациялар да алып, минг, юзлер булангъы гектарларда борла орнатып, тюшюмюн де къайтарып, оьзлер ишлете. О масъаланы уьстюнде биз де ойлашып турабыз. Гертиден де, ГУП-ланы къысматы къыйынлы гьалда. Алгъа салынгъан масъаланы тергевсюз къойма ярамайгъаны гьакъ. Республиканы башчысы юзюм оьсдюрювчюлени алдына борч салгъан. Шону яшавгъа чыгъарывну ёллары буса башгъа-башгъа. Мисал учун айтгъанда, мен де о гьакъда ойлашмай тюгюлмен. Бугюнлерде бары да юрт хозяйство предприятиелени, юрт адми­нистрацияланы башчылары булан ёлугъувум болду. Тек олар ГУП-ланы гьалына ва монополия заводлар салагъан талаплагъа рази тюгюл. Демек, алда токътагъан борч­ланы гьисапгъа алып, районда англатыв ишлени оьтгерив давамлаша.

Озокъда, ана районумну экономикасыны белгилейген аслу тармагъындагъы гьалны къысматына байлавлу оьз ойларымны мен де аян этмеге сюемен.

Биринчилей, бир башлап районда чаналай барагъан муниципал ва топуракъ законланы талапларын гьисапгъа алып, ерли юртланы-жамиятланы дазуларын белгилеп токъташдырма тарыкъ. О иш буса районда, савлай республикада йимик чаналай.

Экинчилей, ГУП-ланы тозуп, шоланы ерлерин ерли юрт ва сабанчы агьлюлеге тапшурмакъ. Неге тюгюл, олар бир гектар авлакъда 250–300 центнер юзюм оьсдюре. ГУП-лар буса талам-такъыш этип, 60–90 центнерни къайтара.

Уьчюнчюлей, юзюм оьсдюрювню асувлулугъун артдырмакъ учун пачалыкъны янындан гёрсетилинеген харжланы-компенсацияланы юрт агьлюлеге бермеге герек. Неге тюгюл, олар оьзлер оьсдюрген тюшюмню талам-такъыш болма къоймажакъ. Шо пикрумну буса бугюнлерде къарнайавуллу жагьиллени митингини ортакъчылары да толу кюйде якълады.

Бу уьстдеги уьч де пикрумну бизин рес­публикабызны янгы башчысы да якълай болгъан сонг, гележекде юзюм оьсдюрювню чалтлашдырмакъ учун асувлу иш юрюлежегине инанмагъа сюемен.

Шо масъалада бизин республикабызны Халкъ Жыйыныны башчысы, сынавлу касбучу Хизри Исаевич Шихсайитовгъа тапшурулгъаны гьакъда да айрыча эсгерер эдим.



Къ. Къараев.

Суратда: ДР-ни Халкъ Жыйыныны Председатели Х. Шихсайитов

юзюм тарлавда.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля