Озокъда, бизин айлана ягъыбызда сатылагъан малланы, этилинеген къуллукъланы сан яны шекликни тувдура буса да, тек багьалары буса оьрде. Шогъар да къарамайлы, дагъыстанлы къоллавчуланы, алывчуланы багьалар «хаба» десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Багьалар гьатдан озуп бара! Неге? Уьстевюне, Москвадан ва Россияны оьзге регионларындан эсе, Дагъыстанда адамланы алапалары, пенсиялары ва оьзге тюрлю онгайлыкълары кем де дюр. Демек, биз, дагъыстанлылар, бугюн яшавну онгайлыкъларындан артда къалабыз ва шо саялы къыйналабыз.
Белгили болгъан кююнде, багьалар артса да, Москвада ва башгъа далаплы регионларда даим алапалары да гётериле. Айтмагъа сюегеним, доллар ва евро беклеше, манат къыйматдан тюше. Экономика ва яшав ёрукълашагъан, алапалары ва оьзге къуллукълары артагъан регионлардан эсе яшав даражасы тёбен, экономикасы осал сатыв-алыв ишлер булан машгъул болагъан Дагъыстанны ва Магьачкъаланы базарларында да, сёйлешип, иш этип дегенлей, халкъ учун лап да тарыкълы сурсат малланы багьаларын артдырып тербейгенин англама къыйын.
Заралны уьстюне зарал дегенлей, белгили себеплеге гёре, Евросоюзну, США-ны ва башгъа пачалыкъланы экономика къысасына тюшгенлик оьзге ерлерде йимик бизин республикабызда да багьаланы артывуна таъсир этип турагъаны белгили.
– Дагъыстанны оьзюню къоллавчуларындан къайры, тышдагъыланы да сурсат маллар булан таъмин этмеге имканлыкълары бар. О саялы да бизин пачалыгъыбызны, республикабызны экономика, сурсат аманлыгъына лайыкълы къошум болдурма заман гелген, – деп чакъырыв эте Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министри Баттал Батталов республикабызны топуракъчыларына -сабанчыларына. – Багьаланы ёрукълашдырмакъ учун авлакъланы, бав-бахчаланы ниъматлары учуз багьаларына гьар тюрлю ярмакюлеге чыгъармакъ учун къаст этиле. Озокъда, шону булан дазуланмайлы, гележекде ерлерде, айтагъаным, шагьарларда, районларда ломай юрт хозяйство маллар сатылагъан базарланы къурмасакъ ва пайдаландырмасакъ болмай.
Озокъда, шолай асил умутлар булан яшамакъ ёкъдан къолайдыр. Тек заманда бир оьтгерилеген ярмакюлерден къоллавчуланы толу къуллугъу битмейгени де гьакъ. Гьар кимни де ярмакюден ломайлап юрт хозяйство продукцияны сатып алма харжы да ёкъ, сакълама имканлыкълары да.
Айтмагъа сюегеним, къоллавчулар къайда буса да базарлардан, айлана якъдагъы тюкенлерден гьар гюн дегенлей таза ва сан яны булангъы продукцияны сатып алып къолламагъа муштарлы экенин де гьисапгъа алмай къойма ярамай деп ойлайман. Электрон почтамдан таба гьали-гьалилерде мен Магьачкъаланы сатыв-алыв ишлеге къарайгъан бёлюгюню атына бугюнлерде багьалар шагьарда неге артып тербей ва «хаба» деген соравумну бермеге борчлу болдум. Тек не этерсен, шондан да магъа биз шагьарда юрт хозяйство ва промышленный маллар сатылагъан ярмакюлени оьтгеребиз деген ёрукъда жавап йиберилип гелди.
– Биз шагьардагъы базарларда багьаланы «хапмагъа» къоймайбыз, – дей Дагъыстанны промышленност, сатыв-алыв ва инвестиция министри Юсуп Умавов да. – Бугюнлерде багьаланы сёйлешилип артдырылагъан кемчилигин ёрукъгъа салмагъаны саялы, эки базарны управляюший директорлары ишинден азат этилди.
Министрни баянындан сонг артындагъы гюн иш этип бизин тахшагьарыбыздагъы ЦУМ-ну ювугъунда ерлешген 2 номерли базаргъа барып, багьаланы гёзден гечиремен.
Дагъыстанлыланы агьлюлеринде картоп да, эт де, акъкъатыкълар да лап да кёп къолланагъан маллар экени гьакъ. Картопну бир килосу – 20-25 манат. Шо багьалар къапустагъа, читагъа, согъангъа, къабакъгъа ва башгъа журалы авлакъ ниъматлагъа да салынгъан.
Эт сатылагъан ерге ювукълашып, къой этни килосуну багьасы нечакъыдыр деп сорайман.
– Бу сом ери – 300-350 манат, къабургъалары – 250 манат, – деп жаваплана сатывчу.
Яшырмагъа негер тарыкъ, байрам ва байрамланы алдындагъы гюнлерде багьалар дагъы да гьатдан оздурулуп гете. Гьатта гьар жумагюн де багьалар сёйлешилип артдырыла.
Артдагъы вакътилерде бизин республикабызны тахшагьарында, гьасили, къоллавчуланы пайдалары учун деген себеплер булан гьар тюрлю маллар сатылагъан «супермаркет» тюкенлер ишлемеге башлагъан.
Магьачкъаланы Редукторный посёлогундагъы «Караван» деген супермаркетге гирип сатылагъан малланы багьаларын ахтараман. Мунда да багьалар шайлы гётерилген экен. Мисал учун айтгъанда, къызартылгъан тавукъну 100 грамына 50 манатгъа ювукъ багьасы да салынгъан. Шо кюйде, оьзге тюкенлерде ва сурсат маллар сатылагъан ерлерде де багьалар оьсе. Багьалар неге арта десенг, тюкенлени, кафелени есилери: «Биз адамлагъа иш ерлер этебиз, олар учун алапа да тёлейбиз», – деп жаваплана.
Гертиден де, производство тармакъларда иш ерлени ёкълугъу саялы да багьалар оьсе. Гертиден де, бизин республикабызда адамланы ишге къуршап, лайыкълы алапалар булан таъмин этмек учун иш ерлер етишмей. Шолайлыкъда, адамлар сатыв-алыв ишлерде къуршалып, малланы къолдан-къолгъа алып берип дегенлей, савдюгер-алдатывлар булан багьаланы «къутурта». Производство да акъсай ва умуми ич продуктну къадары да шону натижасында нечик къолайлашсын?..
Уьстевюне, адамлар шагьарны ичиндеги базарлагъа чыгъып болмай, ер-ерде машинлер тыгъылып ёлу къыркъылып дегенлей, аявлу заманын тас этип де къыйнала. Заман да акъча чы дагъы!
Не этмеге герек? Адамлар яшайгъан ерлерде ювукъда сатыв-алыв ишлер кёп болса, озокъда, шо яман да тюгюл, тез къуллугъунг да битежек, сайлап алма да боласан. Амма ломайлап маллар сатылагъан уллу базарланы ва шолар булан бирче къошуп АЗС-лени (авто-заправочные станции) шагьарны ягъасына чыгъармаса бажарылмай.
Мен бу ерде АЗС-лени гьакъында эсгерегеним де негьакъ тюгюл.
– Магьачкъаладагъы АЗС-лени ва олар салагъан багьаланы эбинден гелмеге къыйын, – дей УФАС-ны (федеральная антимонопольная служба) Дагъыстанда иш гёреген къуллугъуну башчысы Къурбан Кубасаев. – Янгыз А. Акъушалыны атындагъы орамында шолай АЗС-лер 40-дан кем тюгюл. Олар да, озокъда, сёйлешип багьаланы гётере. Уьстевюне, гюн сайын ягъарлыкъны сан яны да осаллаша. Шогъар пачалыкъ стандартны ва шагьар администрацияны тийишли бёлюклерини янындан тергев осал экени де кемчиликлеге ёл бере.
Гьали-гьалилерде Магьачкъаланы гьакимбашы Магьаммат Сулейманов Магьачкъаланы ичиндеги 17 базарны 2015-нчи йылны ахырына таба шагьардан тышгъа чыгъармагъа деп гьазирленген къарарына къол салгъан. Белгили болгъан кююнде, шону учун Ленингентни тюп боюнда авлакъда ва тахшагьарыбызны Къыбла автостанциясыны «Кавказ» федерал ёлгъа ювугъунда 40 гектар ер де гёрсетилинген. Шагьарны гьакимбашы билдиреген кююнде, инвестор-маячы да табулгъан. Демек, янгы базарларда 2 мингге ювукъ онгача сатыв ерлер болдурма умут да этиле.
– АЗС-лени, ломай маллар сатылагъан базарланы шагьарны ичинден тышгъа чыгъарагъанына бизин къаршылыгъыбыз ёкъ, – дей магьачкъалалы къоллавчу Аминат Къурбанова. – Тек, мен ойлашагъан кюйде, шону булан ягъарлыкъны ва адамлар учун лап да тарыкълы сурсат малланы багьалары учуз болажагъына инанма къыйын. Уьстевюне, сиз оьзюгюз гёрюп турасыз, Магьачкъаланы къыбла ва темиркъазыкъ бойларында «Кавказ» деген федерал ёлну боюндагъы законсуз сатыв точкалар-къурулушлар тайдырылып тура. Базарлар башгъа шагьаргъа гиреген баш орамланы башларында къурулса, къайтып транспортну юрюшюне четимликлер болажагъы да гьакъ.
Гертиден де, шу къайдалы чаралар, алмашынывлар йылдан-йылгъа кимлени пайдаларын якълап, не учун оьтгериле? Элни авзу элекдир дегенлей, айланабызда гьар тюрлю айтды-къуйтдулагъа ёл бериле ва шону натижасында ерли гьакимлик къурулувларыны башчыларына инамлыкъ тас этиле бара.
Къарарбыз, базарлар янгы ерге гёчгенде де багьалар шондан сонг тёбен болажакъмы? Неге тюгюл, яшавну бары да тармакълары – ёллары, онгайлыкълары, четимликлери бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу. Айтагъаным, гьалиги «реформалар» да адамны бир санын сав этмек учун къолланагъан дарманны йимик. Бир еринге эм болса, оьзге санынгны буза. Муна шо саялы да экономиканы ва яшавну оьсювюн болдурмай туруп, ярты-ярым чаралар булан къоллавчуланы пайдаларын якълап, гьалиги кемчиликлени алды алынажагъына инанма къыйын.
Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТДА: Магьачкъаланы 2 номерли базарында.
Автор чыгъаргъан сурат.
