Алибек Гьажиев:2

 


Яшырмагъа тарыкъ болмай, гетген девюрдеги белгили чакъырывланы тюбюнде халкъ хозяйствону планлашдырылгъан тюрлю-тюрлю тармакъларында юрюлеген загьмат гьаракатыны тогъатартыву яда буса социалист ярыш, озокъда, оьз натижаларын бермей къоймай эди. Гетген заманланы гёз алгъа гелтире туруп, умуми гьаракатны ал сыдыраларында токътагъан коллективлер, айры-айры касбучулар, загьматчылар дегенлей пачалыкъны янындан материал ва ругь якъдан иштагьландырылагъаны гьакъда да разилик булан айрыча эсгермеге тюшедир деп ойлайман.

Шо заманларда  мердешли тармакъланы асувлугъун артдырывну гьисапгъа алып, алгъа салынгъан борчланы кютмек учун яратылынагъан тийишли онгай­лыкълар ва лайыкълы шартлар сынавда иш чыгъарывну къадарын белгили кююнде къолайлашдырмагъа ёллар ача эди демеге ярай. Уьлгюге лайыкълы сынав да, шолайлыкъда савлай уьлке оьлчевюнде ВДНХ-дан, гьар тюрлю маълумат къураллардан, генгешлерден таба генг кюйде малим этилине эди…

Гюнлер-гюнлеге, айлар-айлагъа, йыллар-йыллагъа байлана туруп, заманлар гете. Бу гьалиги базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде де айлана ягъыбызда болуп турагъан алмашынывлар, тюрленивлер тергевню тартмай болмай…

 

– Озокъда, янгы девюрню вакиллерине де гьалиги заманда алдан берли мердешленип гелген пайдалы ва хайырлы тармакълагъа арт бермеге тюшмей, – деп башлады бизин булангъы лакъырлашывун Дагъыстанны бавчуларыны ва юзюмчюлерини жамият бирлешивюню башчысы, «Дагагроэкопроект» деген илму-ахтарыв институтну директору, юрт хозяйство илмуланы доктору Алибек Гьажиев. – Айтмагъа сюегеним, бавчулукъ, юзюмчюлюк тармакъланы оьсдюрювде ишни асувлугъун артдырмакъ муратда гьалиги заманда да алдынлы къайдалардан, мердешли сынавдан бажарывлу кюйде пайдаланмагъа тюше. Озокъда, топуракъгъа ва юрт хозяйство оьсюмлюклеге къуллукъ этмек бугюн авур, тек абурлу борч экени англашыла.  Неге тюгюл, янгыртывланы барышында республикада  экономикабызны бийлейген хайырлы тармакъларына балагь къобуп, юзюм борла ва емиш тереклер минглер булангъы гектарларда ёкъланды. Емиш терекни яда буса юзюм борланы толу тюшюм береген даражасына етишдирмек учун, азындан, 5–6 йыллар къуллукъ этмеге герек бола…

 

– Алибек Муцалханович, сиз бугюн юзюмчюлюк ва бавчулукъ тармакъланы оьсдюрювню масъаласына янашывугъуз нечикдир, алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарылыву булан разилешме бажарыламы? Шону учун не йимик онгайлыкълар пайдаландырыла?

 

– Экономикасы, яшаву оьсген алдынлы пачалыкъларда юрт хозяйство булан машгъул болагъан адамлар ва къурумлар гьар-бир якъдан кёмек этилип якълана. Айтмагъа сюегеним, техниканы имканлыкълары, илмуда етишилген алдынлы къайдалар генг кюйде пайдаландырыла, авлакъланы азыкъландырыв ва оьсюмлюклени зараллы аврувлардан, зиянлы жанлардан къорув ишлер генг кюйде юрюле.  Шо саялы да олагъа бары да топуракъларын ишлетмеге ва мол тюшюмлер къайтармагъа бажарыла. Дагъыстанда буса, мен билеген кюйде, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы 50 процентге ювугъу къолланмай, асувсуз къала. Озокъда, «АПК-ны асувлугъу учун» деген милли борч ва шону ичинде айрыча хат булан эсгерилген юзюмчюлюк ва бавчулукъ тармакъланы оьсдюрювге де бугюн толу тергев етишмей.

 

– Неге етишмей?

 

– Пачалыкъгъа топуракъ ва муниципал реформаланы асувлу кюйде юрютювден баш къачырма тюшмей эди. Сонг да, законланы къабул этегенде халкъ булан гьакълашмайгъанлыкъ зараллы. Дагъыс­­танда оьсдюрюлеген юзюмлюклени, емиш бавланы хайыры артсын учун, шоланы илмугъа кюрчюлендирип орнатмагъа тарыкъ бола. Бизин институтгъа бу йылгъа шону учун проектлени гьазирлемеге деп 3 миллион манат гёрсетилинген. Гьечден шо да къолай. Тек ишлени машинлешдирив, авлакъланы сугъарывну масъаласына тергев бек осал. Юрт хозяйство предприятиелеге, абзар ва сабанчы-фермер хозяйстволагъа авур ишлени кютегенде субсидиялар, аз-маз компенсациялар булан дазуланмайлы, ломай харжлар гёрсетмеге герек. Хоншу Азербайжанда, янгылыш болмай бусам, бюджет маяланы 10 процентге ювугъу юрт хозяйствону асувлугъун артдырывгъа бакъдырылагъаны да оьз натижаларын бермей къоймай. Дагъы болмагъанда, АПК-ны асувлугъун артдырмакъ учун маячыланы харжларын, пачалыкъ кредитлени къоллама тарыкъ. О саялы газетден таба шолай онгайлыкълардан нечик пайдаланма болагъаны гьакъда баянлыкълар бермеге сизге де таклиф этемен.

 

– Бугюнлерде ДР-ни Гьукуматыны генгешинде оьзюню сёйлевюнде Дагъыс­танны Башчысы Рамазан Абдулатипов мердешли тармакъланы оьсдюрювню гьакъында айрыча эсгерди ва ювукъ арада юрт хозяйствону алдында токътагъан масъалаланы ёрукълашдырмай туруп, республиканы экономикасы кризисден чыкъмажагъын мисаллар булан ташдырды. О гьакъда сизин пикругъуз нечикдир?

 

– Дагъыстанлыланы 60 процентден де кёп ишлеп болагъан даражадагъы ватандашлары юрт ерлерде яшай. Демек, биз  аграрный республикада яшайбыз. Мен уьстде де эсгерген кюйде, шогъар да къарамайлы, топуракъланы 50 проценти де бугюн къолланмай. Шону да себеплери башгъа-башгъа. Рамазан Гьажимуратович жыйында тюз айтды. Гертиден де, бугюн дагъыстанлылар учун топуракъны ишлетив – лап да агьамиятлы масъала. Республиканы топуракълары гьакъында мен уьстде айтып гетдим, осал къоллана. Уьстевюне, дагъы да 578 минг гектар майдандагъы федеральный еслигиндеги топуракълар асувлу пайдаландырылмай. Шо саялы да Дагъыстанны Башчысы ДР-ни Гьукуматына шолай топуракъланы толу кюйде дазуларын токъташдырып, гьисапгъа алып гёрсетме тапшурув берди. Неге тюгюл, бизин республикабызда юрт хозяйство агьамияты булангъы бары да есликдеги топуракъланы умуми майданы 4 миллион 436 минг гектарлагъа етише. Лап да яманы, сюрюлеген топуракъланы дёртден бир пайы бошуна къалагъаны.

 

– Алибек Муцалханович, Дагъыс­танны Башчысы шону учун не этмеге герек дей?

 

– Къолланмайгъан ерлени чы­гъарып алып, къоллайгъан тайпалагъа бермеге герек бола дей. Мен де шону якълайман.

 

– Нечик?

 

– Мен уьстде эсгердим, толу кюйде гьисапгъа алып, дазуларын токъташдырып, тийишли иш юрютмеге герек бола. Топуракъны уьстюнден эришивлюк­леге ёл берилмейген кюйде, топуракъ законлардан ва РФ-ни Топуракъчылыкъ кодексине кюрчюленип иш гёрмеге тюше. Тарыкъ буса, топуракъны гьакъындагъы респуб­лика законлагъа толумлашдырывлар, алмашынывлар да этмеге герек.

– Сюрюлеген ерлер де не саялы къолланмай? Белгили болгъан кююнде, артдагъы йылларда сюрюлеген майданларыбызны 60 минг гектаргъа ювугъу къолдан чыгъарылгъан. Не саялы?

 

– Юртланы ва шагьарланы айланасындагъы сюрюлеген авлакълар соравсуз-соргъусуз, законланы да пешемейли, гьар тюрлю къурулушлардан толгъан.

 

– Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында?..

 

– О гьакъда да 10 минг гектардагъы отлавлукъларда артдагъы йылларда 199 юрт амалгъа гелгени гьакъда айрыча эсгерилди.

 

– Законсуз къурулгъан юртланы къысматы гьакъда республиканы Башчысы не ойлаша, айтдымы?

 

– Шолай кемчиликлеге гележекде дагъы ёл къоймайлы, къурулгъан юртланы законлашдырма гереги гьакъында айтды. Демек, законланы чыгъарагъан ва пайдаландырагъан къурумлагъа мекенли кюйде ойлашмагъа тарыкъ, топуракъ миллетлени арасында татывсузлукъ болмайгъан кюйде пайдаландырылма герек.

 

– Дагъы не гьакъда сёз болду?

 

– Дагъыстанда топуракъ саялы ижара гьакъ ва налог гелимлер осал жыйыла. Белгили болгъаны йимик, ДР-ни мюлк министерлиги ижарадан пайдаланагъан 1184 ижарачы булан дыгъар байлагъан. Шо санав да шекликни тувдура ва тюпден таба иш гёреген ижарачыланы-топуракъдан пайдаланагъанланы толу кюйде ачыкъгъа чыгъарма тарыкъ деп ерлердеги муниципал къурулувларыны башчыларына ва тийишли къуллукълагъа тапшурувлар берилди. Неге тюгюл, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу кюйде ишлетив ва мердешленген тармакъланы оьсдюрюв бугюнню аслу масъаласы гьисаплана.

  К. КАРАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля