Бир нече гюн алда мен Буйнакск орманлыкъ хозяйствода болдум, ону ёлбашчысы Рашит Гереев булан да, ону заместители Мама Мамаев булан да хозяйствону гьалиги гьалыны гьакъында лакъыр этдик.

Орманлыкъ хозяйстволаны къуллукъчулары кютеген аслу иш – агъачлыкъланы от тюшювден сакъламакъ булан бирче, терек салыв ва ону оьсдюрюв, агъачлыкъгъа агротехника къуллукъ этив булан да байлавлу. Тек аслу гьаракат – от тюшювден, урудан сакъламакъ. Бизин лакъыр да шондан башланды.

– Онча ердеги агъачлыкъланы тергевню тюбюнде сакълама бажарыламы?

–Озокъда, къыйын. Бизин аслу борчубуз орманлыкъ хозяйствону бар байлыгъын артдырмакъ булан бирче, ону къоруп сакъламакъ да дюр, – дей хозяйствону ёлбашчысы.

Агъачлыкълар – пачалыкъ байлыкъ. Олар гьалиге мюлк ихтиярлыкъгъа берилмей, сатылмай. Шону учун да сюйген адамны агъачлыкълагъа гирип ял алма ихтияры бар. Тек бу артдагъы вакътилерде агъачлыкъгъа гирме къоркъунчлу болуп да къалды. Онда полициядан къачып яшынып токътагъанлар бола, тюбек, автомат атышывлар бола деген хабар халкъ арада гьали де айтыла. Уьзюрю къуллугъу болмаса, агъачлыкъгъа гирегенлер де ёкъ. О гьакъда агъачлыкълагъа ювукъдагъы юртларда яшайгъанлар да кёп эшитген, бек сакъ. Агъач къаравулчулагъа буса оьзлени ишин кютме тарыкъ. Олар онда гирмей туруп болмай. Бир-бирине ёлукъгъан гезиклер де, алда болса да, гьали ёкъ.

Буйнакск районну инг уллу юртларыны бириси Тёбен Къазанышда охувчу яшланы йылда 5-6 керен де къырыйындагъы «Гюнтиймес» агъачлыкъгъа экскурсиягъа барагъан кюю бола эди. Яшлагъа шо бек пайдалы иш гьали кютюлмей. Олай экскурсиялар болмагъандай унутулгъан. Себеби де – агъачлыкъда атышагъанлар бар деген къоркъунчдур.

– Орманлыкъ хозяйстволар бир вакъти агъачны гесив булан да, ону ишлетив булан да машгъул бола эди. Олагъа «Механизированный лесхозлар» деп де айтыла эди. Аркъалыкъланы бичип, такъта ва оьзге тюрлю къурулуш материаллар этип, ону сатып да пайдалана эди. Гьали нечикдир гьал? Шолай ишлер юрюлеми?

О гьакъда айта туруп, Буйнакск орманлыкъ хозяйствону ёлбашчысы Рашит Гереев сёзюн булай деп узатды:

– Гьали «Лесхозлар» олай къуллукъланы кютмей. Бизин аслу ишибиз –орманлыкъланы от тюшювден, урудан къоруп сакъламакъ. Озокъда, тынч кютюлеген иш тюгюл. Агъач ягъада бары да ял алагъанлар кёбюсю гьалда от ягъа, тек отну сёндюрмей гетеген гезиклери де кёп ёлугъа. Шолай от тюшювлерден кёп гектарлардагъы агъачлыкълар яллап къалагъан гезиклер бола.

Насипге, Буйнакск орманлыкъ хозяйствону агъачлыкъларын гьалиге шолай хатабалагьлардан къоруп сакълама бажарылгъан. Агъачлыкъгъа ял алма гелегенлеге де шо янындан хантав болма тюшмей. О гьакъда да айта туруп, Р. Гереев булай деди:

– Айрокъда яз айларда агъачлыкъны ичине гирип де, ону ягъасында олтуруп да ял алагъанлар кемимей. Олар от ягъа, ону-муну бишире… Сёз ёкъ. Нечакъы да гелсин. Тек гетегенде отну сёндюрмей гетеген гезиклери де кёп ёлугъа. Ел чыгъып гетсе, билип болмайсан, агъачлыкъны ичине от тюшме бола. Нече терек, жан-жанывар къырыла. Отну сёндюрме де тынч тюгюл, харж гете. Биревню гьайсызлыгъындан нечакъы зарал гелме бола.

Орманлыкъ хозяйствону авлакълары от тюшювден сакълансын учун 9 тюрлю бойларда графикге гёре къаравул этив юрюле. Къаравул ёлну узуну – 65 чакъырым. Оьр Къазаныш, Эрпели, Ишарты, Чиркей, Гьапши, Манасавул юртларда оьз разилигине гёре шо ишни кютеген, гьарисинде 10 адамы булангъы 6 дружина къурулгъан. Эгер къыйынлы гьал тюшсе, шогъар гёре иш гёреген диспетчерни янында 9 адамдан къурулгъан 2 бёлюк бар. Олагъа от тюшювге къаршы къураллары булангъы 2 автомашин берилген. Прицепи тагъылгъан МТЗ-82 маркалы трактор да тарыкъ болса къоллама гьазир.

Буйнакск орманлыкъ хозяйствода, ону агъачлыкъларында аслу гьалда эмен, элме, гогаман, гюйрюч, чинар тереклер оьсе. Сийрек буса да, ёге, тал да ёлугъа.

Хозяйство уьчге бёлюнген. Буйнакск, Къазаныш, Ишарты бёлюклер бар. Инг уллу Ишарты бёлюкню майданы 10 минг 927 гектар бар. Оланы гьарисини ишине жаваплы ёлбашчылар Патали Жанбёриев, Уллубий Дибиралиев, Абсамат Ханмагьамматов – сынавлу, оьзлени ишлерин намуслу кютеген къуллукъчулар.

Буйнакск орманлыкъ хозяйствону ёлбашчысыны заместители Мама Мамаев де оьзюню къуллугъунда чалышагъанлы кёп йыллар бола. Агъач къаравулчулар (олагъа пачалыкъ инспекторлар деп айтыла) Ражап Абдуллаев ва Бидугилав Алибеков кёп керенлер къайратлы загьматы учун баракалла къазангъан.

Агъачлыкълар гьали алда йимик къолланмаса да, оланы не заманда да бек уллу пайдасы болгъан. Таза гьава, язда – салкъынлыкъны ниъматы, къышда – печге якъма агъач. Озокъда, гьали печлерде газ ягъыла, тек алдагъы девюрлерде агъачлыкълагъа ювукъда болмаса, юртлар да къурулмай болгъан. Талаларында оьсеген бичен, пайдалы агъач емишлер ва оьзге яхшылыкълар агъачлыкъланы халкъ булангъы тыгъыс байлавлугъун ва сюювюн болдургъан.

Агъач тереклер топуракъны тюбюндеги сувну сакъланагъанына да кёп уллу кёмек эте. Агъачлыкъны ичинде ерден чыгъагъан сувлары булангъы гиччи булакълар бола. Оланы гьарисини бырынгъы заманлардан берли айтыла гелген атлары да унутулмай. Шо атлагъа мекенли тергев берсенг, халкъны бырынгъы тарихин сезме де бажарыла. Тёбен Къазанышны Бетавул боюну уьстюндеги Гюнтиймес агъачлыкъны «Агюнню булакъ», «Черме булакъ», «Тюе батгъан» деген булакълары бар. Шо атлар да кёп затны гьакъында хабар бере. Адамлар юртланы къырыйындагъы агъачлыкълардан пайдаланып яшагъанын англата. Бу ерде агъач ягъаларда оьсеген гьар тюрлю емишлер савлукъ сакълавну о замангъы халкъ дарманлары болгъанны да эсгерме тюше.

Буйнакск орманлыкъ хозяйствону агъачлыкъларында, айрокъда Оьр Къазаныш юртну къырыйында ерден чы­гъагъан эки уллу сув бар. Олардан амалгъа гелген «Акъ оьзенни» де, «Борагъан оьзенни» де сувларындан Буйнакск шагьарны, Атланавул, Буглен, Тёбен Къазаныш, Оьр Къазаныш юртланы халкъы пайдалана.

Шо оьзенлер башланагъан ерлерде топуракъдан чыгъагъан сув артдагъы йылларда аз болгъаны белгили. Яллав язда, къургъакълыкълар башлангъандокъ, юрт булакъларда сув кемий. Агъачлыкъларда тереклени сийрек болагъаны саялы, ерден чыгъагъан сув да аз болгъан деп сёйлейгенлер де бар.

Агъачлыкъдагъы тереклени сийрек болагъаны себепсиз тюгюл. Оьр Къазаныш юртну къырыйындагъы агъачлыкъдан гесип, бир нече йыллар алда аркъалыкъ, такъта этмек учун бир тайпалар агъач сатагъан кюйге уьйренген эди. Буйнакск агъачлыкъ хозяйствону ёлбашчысы Рашит Гереев айтагъан кюйде, шо гьали токътатылгъан. Тек о замандан гелген заралны башын толтурма къыйын.

Яш тереклер орнатыв да, терек урлукъ чачыв да – бу хозяйствода къолланагъан пайдалы къуллукъланы бирлери. Шо иш бу йыл 100 процентге толтурулгъан. 10 гектаргъа оьрюм терек салынгъан. Плангъа гёре гёрсетилген 10,5 гектаргъа агротехника къуллукъ этилген.

Урудан сакъланмакъ учун этилеген ишлени натижасында законсуз агъач гесегенлеге къаршы 14 протокол язылгъан. Заралны къадары 342 минг манатгъа ювукъ бола.

Орманлыкъ хозяйстволаны ичине гиреген топуракъларда этилеген яхшы ишлер де, яман ишлер де адамланы гележек яшавуна таъсирли болагъанны биревлер билмей буса да ярай. Онда яшайгъан жанлагъа гьав этме сюегенлер де бар. Шо да зараллы иш.

Школада охуйгъан яшланы алып агъачлыкъгъа экскурсиягъа барагъан кюйлени унутуп къойма да ярамай деп эсиме геле. Табиатны уьйренив дарслагъа бек арив къошум эте эди, табиат булан ювукъдан таныш болма да, ону сюйме де уьйрете эди. Нечик алай да, бай ва гёзел табиат, агъачлыкъланы ниъматлары ва пайдасы адамны яшавуна бек таъсир этегенни бизге де, гьар бир адамгъа да унутма ярамай.

Сентябр айны 18-нде Дагъыстанны орманлыкъ хозяйство министерлигине 50 йыл тамамланагъангъа байлавлу оьтгерилген байрам чараланы вакътисинде Буйнакск орманлыкъ хозяйствону ишин къыйматлав булан байлавлу болуп ону ёлбашчысы Рашит Гереевге «Россия Федерациясыны орманлыкъ хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу» деген оьр ат берилгенни гьакъында да эсгеребиз ва къутлайбыз.

Набиюлла Магьамматов.

Суратда: Буйнакск орманлыкъ хозяйствону ёлбашчысы Р. Гереев.