БАХЧАДА, БАВДА Инныр (июль)

 



Гюзлюклер къайтарыла, язлыкълагъа къуллукъ этиле

 

Июль – Дагъыстанны тюзлюк ва тавтюп бойларында язлыкъ ишлени лап да къыставуллу вакътиси.  Гюзлюк ашлыкълар чачылгъан майданларда орув булан машгъул болагъан комбайнлар гёзге илине. Сыйлы будай ва арпа бюртюклерден толгъан машинлер авлакъ участкалардан юрт ягъаларда ерлешген иннырлагъа етишмеге алгъасайгъаны оьтеген-барагъанланы тергевюн тартмай болмай…

Шону булан янаша бугюнлерде язлыкъланы зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорувгъа да тергев артагъаны белгили. Неге десегиз, бу йыл язлыкълар 150 минг гектар майданда оьсдюрюле ва  шондан 1 миллион тондан къолай овощлар къайтармагъа умут этиле. Умутлар-уллу, хыяллар-хыйлы. Шоланы толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун не этмеге герек?

Биринчилей, уьстде де эсгерилгени йимик, зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп, чёп отланы къоймай алданокъ оьз заманында суву-азыгъы булан агротехника къайдалары талап этеген кююнде таъмин этмеге тюше.

Мисал учун айтгъанда, даим агъулу химикатланы къоллап турмайлы, емиш тереклени ва уьлкюлени, хытанланы тюплерине гьайванланы тюбюнден чыкъгъан къый болмагъан янгы полукъну бир-бир лопатка этип тёшесегиз, шолайлыкъда зараллы жанланы алдын алмагъа бажарылажакъ.

 

Авлакъдан теплицалагъа къабунмасын

 

Артдагъы вакътилерде бизин респуб­ликабызны тюзлюк боюндагъы топуракъларда овощлар теплицаларда кёп оьсдюрюлеген болгъан десек, гьакъы­къатгъа къыйышмай къалмас. Алда янгыз Хумторкъали районну Уьчгент юртунда теплицалар пайдаландырыла эди буса, гьали Хасавюртдан Дербентге ерли аралыкъда «Кавказ» деген федерал ёлну боюнда къурулгъан теплицалар оьтеген-барагъанланы тергевюн тартмай болмай.

Шоларда бугюнлерде не оьсдюрюле ва ичинде оьсдюрюлеген оьсюмлюклени къоруп хайыр алмакъ учун нечик къуллукъ этмеге тюше деген сорав тувулуна.

Белгили болгъан кююнде, теплицаларда аслу гьалда памидор ва хыяр оьсюмлюк­лер кёп оьсдюрюле. Тек шолай овошлар булан янаша арт вакътилерде теплицаланы ичинде гьар тюрлю яшылчалар, бурч, турп, редиска ва оьзгелери оьсдюрюлмеге башлангъаны да гьис этиле.

Теплицаланы айланасында, ачыкъ кёкню тюбюнде картоп чачылгъан участкалар да къаршылашмай тюгюл. Айтмагъа сюе­геним, картопдан таба фитофтора аврув теплицалардагъы памидор хытанлагъа да яйылмагъа имканлы. Шону алдын алмакъ учун не этмеге герек?

Картопну фитофтора аврувдан къоруп сакъламакъ учун багъыр (медь) къошулчан дарманланы, мисал учун айтгъанда, хлорокись меди ва шолай башгъаларын сув булан онгарып хытанланы уьстюне сепмеге таклиф этиле. Неге десегиз, ХОМ (хлорокись меди) сувукъ сув булан да тынч ярашдырыла.

Вёрегиз, ХОМ-ну теплицаланы ичинде къолламагъыз. Неге тюгюл, теплицаларда оьсдюрюлеген памидор булан хыярны тюшюмю гьар гюн къайтарылып тура. Олай болгъанда, тепилицаланы ичиндеги хытанланы нечик, не булан къорума тарыкъ?

10 миллилитр йод 10 литр сувгъа къошулуп ярашыдырылып урула. Шолай гьазирленген сув артыкъ къалса да бузулмай, бир нече гюнлерден сонг къайтып урулса да ярамай тюгюл. Мисал учун айтгъанда, йод булан ярашдырылгъан сувну хытанланы уьстюне фитофтора аврувну алдын алмакъ учун арадан уьч гюн гетип дагъы да сепмеге яражакъ.

Йод булан ярашдырылып гьазирленген дарман сувну къара аювъюзюмню (чёрная смородина) уьлкюлерине чачса, мучнистая роса аврувдан къорума бажарылагъаны гьакъда билмек де бавчулагъа пайдалы болур деп ойлайман. Йод булан гьазирленген сувгъа аз буса да сапун къошса да ярамай тюгюл. Уьлкюлени дарман булан ишлетегенде сибирткини сувгъа чомуп бутакъларын мекенли кюйде токъаламагъа тюше. Неге тюгюл, уьстюнден таба чачылса дарман сув япыракъланы уьстюнден агъызып гетип къала. Эсигизде сакълагъыз, эринмейли, арадан уьч гюн гетип, оьсюмлюк­лени шо къайдалы дарман сувлар булан дагъы да къайтарып ишлетмеге герек бола.

Шону учун цирокон, фитоспорин дарманлар да тюкенлерде сатыла. Мисал учун айтгъанда, циракон 1 литр сувгъа 6 тамчы къошулуп гьазирлене ва шолай башгъалары. Бирдагъы да такрарлайман, дарманланы сатып алагъанда, шоланы нечик къоллама тюшегени гьакъда берилеген баян кагъызларын да талап этигиз.

Демек, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа къаршы къолланагъан дарманланы алагъанда, хас тюкенлерде шоланы нечик къоллайгъанын баян этеген ка­гъызларын да алып, талаплагъа тергевлю янашмагъа тюше.

Сонг да, агъулу химикатлар булан доланагъанда айлана якъдагъы яш-юшлагъа, адамлагъа, жан-жаныварлагъа зарал болмасын учун сакъ болма тарыкъ.

Уьчюнчю талап, бав-бахчаларда бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени агъулу химикатлар булан ишлетегенде оьзюгюзню аманлыгъыгъызны-савлугъугъузну гьакъында ойлашып, тийишли къорув алатлар, опуракълар булан пайдаланмагъа унутмагъыз. Бирдагъы таклиф: агъулу дарманланы гюнню къызывунда къолламай эртенлер ва ахшамлар ел ёкъ вакътиде ишлетмеге тарыкъ бола.

Йод булан ва оьзге дарманлар булан ишлетгенден сонг хытанларда тююрлени сакъламакъ учун аптеклерден хлоркалий алып къолламагъа таклиф этиле. 200 миллилитр хлоркалийге 600 миллилитр сув къошулуп онгарыла.

Овощланы зараллы аврувлардан сакъламакъ учун дарман урув ишлер булан машгъул болагъанда алданокъ саргъайгъан ва зараллангъан япыракъларын, бутакъларын уьлкюлени, хытанланы боюн-союн яраландырмайлы  астаракъ булан алып тайдырыгъыз.

         Мен бугюн сизге о гьакъда тындырыкълы кюйде айтмасам болмай эди. Неге тюгюл, памидорну ва хыяр хытанланы аврувлардан къоруп сакълама болмайгъаны гьакъда дачачылар ва бахчачылар сынаву етишмейли артдагъы йылларда кёп тас этивлеге тарый.

 

Сагъындырып сугъарма тарыкъ

 

Шитиллер, хытанлар чечек ачып, тююр тутма башлайгъан вакътисинде кёп сув бермеге ярамай.

Шо вакътисинде сагъындырып-са­гъындырып сугъара турсагъыз, тююрлер тюшмежек ва чиримей, чыныгъып оьсюп, шайлы тюшюм де бережек.

Хытанланы ерде ятмагъа къомай, болгъан чакъы уьстге гётермеге къаст этигиз. Гётерегенде, тюбюнде уьстю ачылагъан тамурланы къыркъып тайдырсагъыз да ярамай тюгюл. Шо заманда азыкъландырыв ишлени де токътатмагъа таклиф этиле.

 

Памидор чачгъан эдим…

 

Артдагъы йылларда язы-къышы булан дегенлей, чакъны гьалы бир кюйде токъташмайлы,  хапарсыздан алышынып турагъаны саялы, оьзге оьсюмлюклени йимик, хыярны да зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламагъа четимликлер тувулуна.

Шолайлыкъда, бурч болсун, памидор ва хыяр чечеклери тююр тутмайлы тюшюп-тёгюлюп яда буса аврувлар къабунуп зараллана. О саялы шоланы алдын алмакъ муратда бавчулукъ тармакъда чалышагъан алимлеге, касбучулагъа тарыкълы бола­гъан дарманланы ахтармагъа ва тангламагъа тынч болмай.

Аслу гьалда хыяргъа аврувлар ва зараллы жанлар июль айны башларындан тутуп къабунмагъа башлай. Зиянлы жанланы лап да къоркъунчлусу – ав къасарткъы (паутиний клещь). Неге тюгюл, о гиччи жан ва япыракъланы тюбюне къабунуп яшына.

Шолайлыкъда, хытанланы япыракълары ачыкъ яшыл тюслеге айланмагъа башлай. Сынаву етишмейген бавчулар, овош оьсдюрювчюлер де шону себебин токъташдырмайлы, сугъармагъа башлай. Натижада, заралны уьстюне зарал къошула. Япыракълары бузула ва тююрлери тёгюле…

Тек, заралны алдын алма бажарыла. Нечик? Ав къасарткъыгъа къаршы артдагъы йылларда фитоверм деген дарман къоллана. Шо агъулу химикат тюгюл. Уьстевюне, хытанлагъа уруп хыярларын артындагъы гюн ашама да яратыла.

Июль айны ахырларына таба къапустаны орта ва геч бишеген журалары да тююр тутмагъа башлай. Шо вакътиде йылавукъ хуртлар да къапустаны башларын заралландырмагъа башлай. Не этмеге герек? Дачаларда, абзар участкаларда шолагъа агъулу химикатлар булан дарман урмайлы, уьстюне марли чырмап, тюбюне тартып байлап къойсагъаз да, йылавукъ ва оьзге хуртлардан зарал болмажакъ.

 

Бавчуланы тептерине

 

Июль айны 3-нде янгур явма башласа, шо 40 гюнню узагъында токътамас.

Июль айны 10-нда янгур явса, шо сентябр айны орталарына ерли узатыла.

Июль айны 25-нден сонг гечелер чыкъ салмагъа башлай.

Чарслы чакъда жымчыкълар жырыллай буса, чакъ ачылажакъгъа ёрала.

Къайыш-къызыл хуртлар топуракъны уьстюне гётериле буса, узакъ къалмай янгур яважакъ.

Эртен тезде гесерткилени чыртыллаву гючлене буса, чакъ ачыкъ болур.

Кёкдеги булутлар оьрден таба бара буса, янгур явмай, тек гючлю ел болма имканлы.

К. КАРАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля