Гьайванчылыкъны кёмексиз оьсдюрме болмай


яда Программалар къабул этиле, тек ишлемей


Дагъыстан – уьлкеде гьайванчылыкъ булан машгъул республикаланы алдынлысы деп гьисаплана. Айрокъда малчылыкъ тармакъда. Алдынлы деп айтса да, мунда чечилме герек кёп масъалалар бар. Шону гьакъында генгешлерде кёп айтыла. Республикада гьар беш йылгъа юрт хозяйствону оьсювюне багъышлангъан программалар къабул этиле, тек бир де шо программа яшавгъа чыкъмай, чыкъмадымы деп де шогъар тергев берилмей.



2014-нчю йылда Дагъыстанны вице-премьери бир генгешде юрт хозяйствону гьакъында айта туруп: «Юрт хозяйствону оьсювюне, янгыз гьайванчылыкъгъа, 2008-2013-нчю йылларда 2 миллиард 900 миллион манат салынгъан эди. Шолай харжлар салынгъанда да биз алгъа барып болмадыкъ», – деген эди. Шолай тергевсюз берилеген харжлар – денгизге атылгъан ташлар. Тек мен ойлашагъан кюйде, шолай айтгъанча, алдындагъы йылларда юрт хозяйствогъа деп адамлагъа берилген кредитлер нечик пайдаланагъанын тергеме герек эди. Шондан къайры да, шо йылларда къолгъа таза тюгюллер кредитлерден ва субсидиялардан оьзлени пайын да алып, къалгъанын кимлеге де берип турду. Шону кредит бир керен сама алгъан яда алма къарагъан адам биле.



Шо акъчалар, гертиден де, тийишли ерлеге гетген буса, гьали гьал башгъа болар эди. Гьал къолай болгъан буса, юрт хозяйствогъа кёмекге деп ачылгъан «Россельхозбанкны» Дагъыстандагъы бёлюгюню ёлбашчысы бугюнлерде къачып да айланмас эди. Ону ишине де жаваплылар къарар, тек заман гетди, сабанчылар ва гьайванчылыкъда ишлейгенлени кёбюсю шо ёлдан тайды, башгъа ишлени танглады… Арадан дагъы да 4 йыл оьтген, тек айтардай алмашыныв гёрюнмей.



Бирдагъы бир затны айтма сюемен, юрт хозяйствону оьсювюне багъышлангъан программалар да, сюйсе иш этилинип яда шолай къаршы болуп къалсын, республикагъа янгы башчы тюшюп, экинчи йылгъа къабул этиле. Башчылар да 5 йыл битгенче алышына ва эсгерилген программа кютюлгени-кютюлмегени билинмей къала. Бирдагъысы геле, дёгерчик янгыдан айланма башлай…



Дагъыстанны юрт хозяйство минис­терлиги гьисап беривюнде, артдагъы эки йылны ичинде эсгерилген программаны яшавгъа чыгъармакъ учун 319,874 миллион манат берилген деп яза. Оьтген йылда 128,8 миллион манат бола. Шо акъча, гертиден де, ишлейгенлеге берилгенми яда таныш-билишине, дагъы да артыкъ этип айтгъанда, шо акъчаланы алып бажарагъанлагъамы? Шо санавлар алдагъы министр барда эди. Гьалигиси нечик ёлну танглажакъ, шондан да кёп зат гьасил болажакъ.



Дагъыстанда юрт хозяйствода болдурулагъан харжны яртысы гьайванчылыкъдан, къойчулукъдан ва къушчулукъдан деп гьисаплана. Шону учун да шо тармакъланы сакълама тюгюл, олагъа имканлыкълар болдуруп, ишин артдырма герек. Шолай этсе, тармакълагъа кёп адамны да къуршама болар эди. Муна янгы иш ерлер ачыв ва ишсизлени загьматгъа къуршавну ёлу. Тек шолай чаралар бугюнлерде де гёрюлмей деме ярай.



Гьал къолайлашып гетсе, бизин бойгъа башгъа ерлерден акъкъатыкълар да гелтирилмес эди. Тек бугюнлерде шоланы арасына бизин юрт хозяйство маллар, оьгей яш йимик яда ят ерлерден гелген адамлар йимик гьаран-гьаран къысдырылып тура.



Россияда бугюнлерде де гьайванчылыкъгъа къарав ёкъ тюгюл, тек асуву осал. Бир-бир аты айтылгъан уллу хозяйстволарда гьайванланы жынсын яхшылашдырывгъа, дагьнили емлер гьазирлевге тергевлю янаша. Гиччи хозяйстволар буса ишин алдагъы кюйде юрюте. Дагъыстанда уллу гьайванчылыкъ хозяйстволар ёкъ деме де ярай. Шону учундур, артдагъы 20 йылны ичинде мен Дагъыстанда силос яда сенаж этген деп эшитмегенмен. Шо буса къыш йылларда сют болдурувда аслу ем деп гьисаплана. Кёбюсю гьайванлагъа берилеген къатты емлер де люцерна тюгюл. Шо саялы дагьнилиги де 5 керенге кем. Берилеген емлер де толу тюгюл, инг яхшысы гьабижайны ва будайны къошуп этиле. Эсгерилген емлер булан артыкъ гелим алма болмай.



Хасавюрт районну алып къарайыкъ. Алдын заманларда гьайванчылыкъдан республикадан тышда да танывлу районда бугюн гьайван сакъланагъан уллу фермалар ёкъ. Фермалар ёкъ йимик, хозяйстволар да ёкъ. Аслу гьалда гьайванлар бир нече сабанчы хозяйстволарда, тек кёбюсю гьалда оьз есликдеги хозяйстволарда сакълана. Кёп бола, гьайванлар бир хозяйствода 5-6 бардыр. Дагъы артыкъны бир агьлюге юрютме къыйын бола. Шолардан айтардай хайыр да болмай.



Эгер де 10 гьайван сакълай бусанг, пайдасы бар. Тек шо пайда да айтардай артыкъ тюгюл.


 

Гьисаплар ва гьасиллер


 


Башлап сизин тергевюгюзге Хасавюрт районда гьайванчылыкъны гьакъында маълумат берейим. 2018-нчи йылны башына районда 53 163 гьайван бар эди. Шолардан 25 382 баш сыйырлар деп языла. 2017-нчи йылда районда гьайванлардан 11580 тон эт болдурулгъан, сют буса 54155 тон савулгъан. Акъчагъа айландыргъанда эт – 3 милллиард 21 миллион 696 минг манат, сют буса 1 миллиард 83 миллион 100 минг манат этген.



Дагъы да айтгъанда, районда гьайванлар сакълайгъан 64 хозяйство бар. Шоларда 4978 гьайван сакълана, савулагъанлары 1839 бола. Магъа англатгъан кюйде, къалгъан гьайванлар оьз есликде.



Эсгерилген хозяйстволарда 2-ден башлап, 280-ге ерли гьайван сакълана. Эки гьайван сакълайгъан Дзержинское юртдагъы «Межитхан» деген далапчы дагъы не иш булан машгъул экен? Шолай да, 5–9 гьайван сакълайгъанлар да сабанчы хозяйство деп языла. Ону булан янаша Яхсайдагъы «Заря» деген» МУП-да – 280, Сулевгентдеги «Карат» деген МУП-да – 253, Къурушдагъысында – 271, Октябрьское юртдагъысыны буса 256 гьайваны бар. Башлап савун гьайван сакълайгъанлар да, шо касбусун къоюп, гьайванланы этге сакълай, неге тюгюл де сютню къабул этеген ерлер ёкъ. Этни сютден эсе сатма тынч бола. Эгер де сют къабул этеген пунктлар ишлей болгъан буса, гьал да яхшылашар эди.


 

Заманында этилген кёмек аслам бола


 


Сав дюньяда юрт хозяйство маллар болдурагъанлагъа пачалыкъны янындан кёмеклер этилине. Озокъда, бизде гьал башгъа. Юрт хозяйствону гьакъында яхшы билеген адам айтагъан кюйде, Россияда юрт хозяйство маллар болдурагъанлар учун 47 тюрлю кёмек бар. Бар чы бардыр, тек бизде шоланы нечеси ишлей? Гьайванчылыкъгъа шоланы нечеси тие?



Мен шо соравлар булан Хасавюрт районну юрт хозяйство управлениесине бардым. Магъа англатгъан кюйде, артдагъы йылларда управлениеден таба гьайванчылыкъдагъылагъа кредитлер берилмеген. Бирдагъы янындан алгъанда, гьайванчылыкъгъа деп кредитлени, управлениени къошмай (гьатта билдирмей), тувра банкдан алма да бола. Тек онда магъа гьайванчылагъа артдагъы 4 йылны ичинде берилген субсидияланы айтды: «Агьлю фермер» деген программагъа гёре 2015-нчи йыл гьайванчылыкъны ва къушчулукъну оьсдюрмеге 12 миллион 358 минг манат берилген. 2016-ны йылда – 1 миллион 863 минг, 2017-нчи йылда – 645, 1 минг ва 2018-нчи йылда буса 1 миллион 61 минг манат берилген. «Янгы башлайгъан фермер» деген программагъа гёре 2015-нчи йылда – 12 миллион 414 минг манат, 2016-нчи йыл – 5 миллион, 2017-нчи йыл – 2 миллион 700 минг ва 2018-нчи йыл 4 миллион 500 минг манат берилген.



Барыны да жамын чыгъарса, 4 йылны ичинде райондагъы сабанчылагъа 40 миллион 541 минг манат берилген. Шолай болгъанда, этилген кёмек яман да гёрюнмей. Шо акъчалар берилгенлер не даражагъа етишгенни гьакъында да язма тюшер. Къасты бар адамгъа шо берилген акъча алгъа барма кёмек этип ва юрт хозяйство маллар болдурувун яхшылашдыргъан буса, шону давам этме герек. Шолай болса, Дагъыстандагъы маллар ерли халкъны толу кюйде чи нечик де, хоншуланы да тойдуражакъ. Заманында этилинген кёмек эки керен этилинген кёмекге тие деген уллулар. Шо сёз бек тюз айтылгъан, тек шо кёмек­лер дагъы да этилежекми деген сорав тувулуна.



Федерал ва ерли гьакимият дыгъар­ларда айтылгъан кюйде, эгер де юрт хозяйствогъа деп берилген акъча 95 процентге агьамиятлы болмаса, дагъы йыл берегенин 10 процентге кемитежек ва шолай бир-эки йыл болса, субсидиялар берилегени токъталажакъ…


 

Татли ялгъан яда аччы герти: къайсы яхшыдыр?


 


2017-нчи йылда Дагъыстанда хозяйстволаны бары да къайдаларында 250 минг тон эт болдурулгъан ва 860 минг тон сют савулгъан. Демек, шо санавлар алдындагъы йылдан эсе 102-108 процентге артыкъ. Шу санавланы юрт хозяйство министерлиги бере. Олай болгъанда, мал болдурув гьар йыл алдындагъы йылдан эсе къолай оьсюп тура. Айтагъаныкъ, 10 йылдан гьайванчылыкъ тармакъда болдурулгъан маллар айрокъда оьсюп гетме герек эди. Тек натижалар къайда? Шолай буса, маллар учуз яда эркин болма да герек эди. Заман гёрсетеген кюйде, багьалар артса тюгюл, мал артмай ва учуз болмай… Арив ялгъанлардан тайып, аччы буса да гертини сезме заман етишген… Биз кимни алдатабыз?



Юрт хозяйство министерликни бу йылгъы жыйынларындан алынгъан маълуматлагъа гёре айтсакъ, гьал алышынмакъ бар. Эгер де алда министр районлагъа оьзюню адамларын йибере эди буса, гьали министр районлагъа оьзю бара, оьзю гёре ва оьзю тапшурувлар бере.



Гьар заманда да юрт хозяйствону масъалаларына ахырынчы къарала гелген, тек бу йыл гьал алышынма багъыйлы. Айрокъда Къызлар бойда. Мунда 800 савулагъан сыйыргъа деп уллу комплекс къурулма гёз алгъа тутула, шондан 200 башгъа аранлар къурулма башлагъан. Бу бойдагъы «Кизлярагрокомплекс» 2000 гьайван сакъланагъан аранланы ярашдырма башлагъан. Чехиялы инвесторлар булан Тарумовский районда йылда 10 минг тон сютню ишлетеген гиччи завод къурма сёйлешинген.



Шондан къайры да, 2018-нчи йылда Дагъыстанда 1600 башгъа деп 20 ферма къурма ва барларын ярашдырма гёз алгъа тутулгъан. Эт болдурмакъ учун 1500 гьайвангъа деп ва 30 минг къойгъа ерлер гьазирлене.



Гьайванланы жынсын яхшылашдырывгъа тергев берилме де берилмей деме ярай. Хасавюрт районда шо ишлеге де бир хозяйствогъа да акъча гёрсетилмеген. Гьар хозяйство ишлерин оьзлер билген кюйде юрютюп тура. Шону учун гьайванлардан алагъан мал осал да дюр. Эгер де шоланы ашын да онгарып, жынсын къолайлашдырывгъа да къараса, малны къадарын артдырма бажарыла.



Мен эсгерген масъалаланы чечсе, 54155 тон сютню алмакъ учун 25382 сыйыр тарыкъ тюгюл, эки керенге аз сакълама бола. Шолагъа 2 керен аз ем де бериле. Ахырда айтгъанда,
1 литр сют алмакъ учун аз харж чыгъа. Мисал этип айтсакъ, шу ердеги Татарстанда гьар сыйырдан 5 минг литр сют ала… Ишлеме иш де бар, ойлашма ой да бар…



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля