Ерли жынсланы оьсдюрюв – хайырлы


Савлай экономикада йимик Дагъыстандагъы халкъланы яшавунда, маданиятында, адат-мердешлеринде де алдан берли къойчулукъ булан машгъул болув оьзюню айрыча агьамиятлыгъын исбат этген хайырлы тармакъдыр десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмажакъ. Неге десегиз, эчки ва къой маллардан, тийишли къуллукъларын этсе, зооветеринар къуллукъларындан, еминден къысмаса, сынав ташдырагъан кююнде, гьар йыл бала алмагъа, акъкъатыкълар, юн-тери болдурмагъа имканлыкълар яратылына. Шолайлыкъда, оланы ишлетивню натижасында дагъы да тюрлю-тюрлю маллар гьазирленегени белгили.


Жынсларын камиллешдирмек учун



Дагъыстан тезден берли бизин зор уьлкебизде аграр республика гьисапда танывлу. Тюзлюк, тавтюп ва тав бойлардагъы табии байлыкълары-отлавлукълар, ем оьсюмлюклер учун пайдаландырылагъан сюрюв майданлар, наслудан-наслугъа гёчюп гелеген саниятлар къоллавчулар учунгъу лап да тарыкълы тармакъны оьсдюрювге айрыча болушлукъ этегени англашыла.



Савлай Россияда янгыртывлар башлангъан 1990-нчы йыллардан гьалиге ерли къой малланы санаву белгили кюйде кемитилинген, азындан, уьчден эки пайы къолдан чыгъарылгъан. Бизин республикабызда буса шо замандан бугюнге ерли къой малланы умуми санаву хыйлы кёп болгъан, Россияны регионларыны арасында гёрмекли натижагъа етишилген.



Демек, АПК-ны асувлугъу учунгъу милли проектлени яшавгъа чыгъарывгъа тергев бошалмай. Озокъда, къойчулукъ тармакъда янгыз санавлар булан дазуланмагъа тюшмей. Айтмагъа сюегеним, бизин республикабызны гьар тюрлю бойларындагъы гьава шартлагъа чыдамлы жынсларын болдурув – агьамиятлы масъала. Неге десегиз, Дагъыстанда гёчювюл гьайванчылыкъ булан машгъул болув уллу тас этивлер, аваралар булан байлавлу. Дагъысын айтмагъанда, язбашда ва гюз вакътиде гьайван-малны 500 чакъырым ёл этип, бир ерден башгъа ерге ташымагъа тюше. Шону учун гьар йыл республика бюджетден транспортгъа ва оьзге тюрлю ёл уьстде раслашагъан гьар тюрлю къуллукълагъа 50-60 миллион манатдан да кёп къадарда харжлар да айырыла.



Тюзлюк бойдагъы 1.5 миллиондан да къолай гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында – отлавлукъларында орта гьисапда йылда 2 миллиондан да кёп къой ва эчки маллар, минглер булангъы тувар, атлар къышлавун оьтгере. Яшырмагъа негер тарыкъ, артдагъы йылларда айлана якъда тувулунагъан четимликлер бар саялы тувар-мал белгиленген болжалларында яйлыкъ отлавлукълагъа гёчюрюлмей, табии байлыкъларыбызны къысматын къы­йынлашдыра, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны сан янын осаллашдыра. Шолайлыкъда, къышлав учун гьар тюрлю емлени гьазирлевню масъаласы да четимлеше барагъаны гьакъда унутма тюшмей.



Йиберилген кемчиликлени алдын алмакъ муратда янгыртып къурувну йылларында къолдан чыгъарылгъан жынслашдырыв ишлер булан машгъул болагъан предприятиелени янгыртыв асувлу болур эди. Неге тюгюл, шолай хас предприятиелерде къой малланы хайырлы жураларын янгыдан яшавгъа къайтармагъа рагьат болур. Зор уьлкебизни оьлчевюнде айтып къойсакъ да, шолай предприятиелер 44 тюгюл къалмагъан. Дагъыстанда да жынслашдырыв ишлер булан гьалиги талапланы кюрчюсюнде чалышагъан предприятиелер бир-эки тюгюл дагъы ёкъ. «Дарада-Мурада» (Гергебил ра­йон) – шо ёрукъда чалышагъан предприятиелени бириси.


Осал ишлетилине



Уьстде де эсгерилгени йимик, къойчулукъ – хайырлы тармакъ. Дагъысындан къайры, гьар йыл оьзюнден гьар тюрлю палтар, опуракълар гьазирлемеге имканлыкъ береген юн къыркъыла. Тек не этерсен, яшавлукъда шону асувлу кюйде пайдаландырывну салынгъан кюю, къоллав даражасы юрекни рази къалдырмай. Лап да яман тиегени – ону багьасы къыйматсыз бола барагъаны. Неге? Юн къабул этегенлер бизин рес­публикабызда ва савлай уьлкебизде не саялы кем болгъан? Шондан, баягъы, ломайчылар пайдалана, арагъа сугъулуп, гён-терини, юнню учуз багьасына сатып алып, тышгъа ташыву давам этилинегени разисизликлени тувдурмай болмай.



Натижада, гьалиги заманда бизин пачалыкъда юнден гьазирленеген оьр даражалы, къоллавчуланы савлугъу учун пайдалы маллар къыт болуп бара. Шону орнуна учуз синтетика опуракъ гийимлер тышдан гелтирилип ич базарларыбызда кёп сатылагъан болгъан. Озокъда, синтетика йимик, юнден гьазирленген маллар ахырында учуз да токътамай. Уьстевюне, тышдан гелтирилген юн-мамукъ малланы багьалары дагъы да гётериле.



Муна шо саялы да, бизин республикабызда, юн-гён ишлетеген цехлени, фабриклени къурувну масъаласына тергевню артдырыв заманны талабы болуп токътай. Демек, о къойчулукъ булан машгъул болагъан Новая Зеландия, Австралия, Канада, Великобритания, ЮАР йимик, пачалыкъ оьлчевюнде оьз къоллавчуларыны пайдасына чечилмеге тюшеген масъаладыр.



Тюзю, артдагъы беш йылны ичинде юнню багьасы аз-маз артып да тура. Тек оьзюне токътайгъан багьасындан эсе гьали де беш манатгъа тёбенде. Демек, бир кило юн болдурмакъ учун 38 манат харжлана буса, бугюн ону килосуну сатыв багьасы 33 манатдан бираз къолай болуп тура.


Къой этге муштарлылар арта



Уьстде де эсгерилгени йимик, бизин пачалыкъда юнню къабул этип ишлетеген цехлер, фабриклер нагагь да къаршылашмай. Тюзю, артдагъы йылларда савлай уьлке оьлчевюнде алгъанда, бизин республикабызда мал этге талаплар артып тербей. Пусу чы­гъып турагъан яш этге, къызартылгъан татывлу чишликге муштарлыланы санаву арта бара.



Шону учун да пачалыкъны янындан къойчулукъ булан машгъул болагъанлагъа гьар йылгъа дегенлей, санавун гьисапгъа алып, тийишли субсидиялар берсе, арты хайырлы болур эди. Гьалиги заманда ана къой оьсдюрегенлеге шолай шабагьатландырыв гьисапда йылгъа 105 манат кёмек харж тийдириле. Амма шо тармакъны талапларын ахтарыв булан машгъул болагъан касбучулар, алимлер токъташдырагъан кюйде, шолай харжны оьлчевю 300 манатдан кем болмагъа тюшмей эди…


Борчлар белгиленген



Къойчулукъ Дагъыстанны экономикасын белгилейген аслу тармакъланы бириси гьисапда танывлу буса да, шо­гъар да къарамайлы, базар экономиканы шартларында алдан берли сынавда топлангъан хыйлы имканлыкълар къолдан чыгъарылды. Шоланы янгыдан яшавгъа къайтарыв, къойчулукъ булан машгъул болма муштарлыланы иштагьландырыв заманны аслу талабы болуп токътагъан.



Юрт хозяйствону асувлугъу учунгъу милли проектде де шо аслу хат булан эсгерилегени англашыла. Шолайлыкъда, арт вакътилерде Татарстанда йимик Дагъыстанда да къойчулукъ булан машгъул болма муштарлы сабанчы ва айрыча агьлюлеге тергев бир къадар къолайлашып тербейгени белгили. Шону учун Дагъыстанда къойчулукъну оьсдюрювню 2013-2020-нчы йыллагъа ерли гёз алгъа тутулгъан хас программасында да алда токътагъан борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъарывну ёллары белгиленген.



Биринчилей, сабанчы агьлюлер учун тийишли даражада отлавлукъланы майданлары етишмей, емлер гьазирлевню масъаласы ойлашдыра.



Экинчилей, къойчулукъну асувлугъун артдырмакъ муратда жынс­лашдырыв ишлени камиллешдирмесе бажарылмай. Шону учун сабанчы агьлюлеге жынслы малланы болдурмакъ учун харж якъдан пачалыкъдан кёмек лайыкълы.



Уьчюнчюлей, гьайван-мал сакъланагъан биналаны тийишли къураллар, техника булан таъмин этивде Россельхозбанкны янындан берилеген кредитлени енгиллешдирмеге тарыкъ болагъаны гьакъ. Неге десегиз, сабанчылар оьзге далапчы тайпалар йимик шолай кредитлени пайдаландырывдан магьрюм къалагъаны да ойлашдыра.



Дёртюнчюсю, гьайван-малны тюз­люк бойдагъы отлавлукълар булан дазуландырмайлы, яйлыкъ отлавлукълардан пайдаландырывну масъаласына янгыдан къарама ва гёчмеге тарыкъ бола.



Бешинчилей де, бизин республикабызда сакъланагъан гьайван-малны умуми санавун, кютюлеген зооветеринар къуллукъланы даражасын токъташдырмакъ учун тийишли чараланы гёрмесе бажарылмай.



Гертиден де, къойчулукъну оьс­дюрювге байлавлу оьтгерилеген чараларда янгыз санавлар булан, къой малланы къадарын артдырыв булан дазуланмагъа тюшмей. Шо гьакъда бу йыл гьали-гьалилерде Магьачкъалада оьтгерилген къойчулукъну оьсдюрювню масъалаларына байлавлу Бютюнроссия илму-сынав конференцияда да ачыкъдан сёз юрюлдю ва ахырында пайдалы таклифлер де гьисапгъа алынды.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля