Дагъыстан чалтик болдурувда Россияда экинчи ерде
Артдагъы йылларда чалтик болдурувгъа Дагъыстанда айрыча тергев бериле. Шону учун да болма ярай 2 йылны ичинде чалтик болдурув эки керенге артгъан ва республиканы экономикасына аслам къошум этген.
1960–1980-нчи йылларда Дагъыстанда чалтик 46 минг гектар ерде оьсдюрюле болгъан. Бара-бара чачывлар кемиме башлагъан. Дагъыстанда «акъ бюртюкню» инг де яхшы гелими 1987-нчи йылда алынгъан: 26,2 минг гектар ерден 89,1 минг тонна ашлыкъ къайтарылгъан. Шолай да, эсгерилген йылларда респуликада 550 чалтик къайтарагъан комбайн болгъан, демек, гьар комбайнгъа 47 гектар ер тие болгъан.
Мен алдындагъы гюн Хасавюрт районну юрт хозяйство управлениесини ёлбашчысы Изамитдин Ирисбиев булан ёлукъдум. Ол айтагъан кюйде, бу йыл чалтик 1331 гектар ерде ерлешген. Шо буса алдындагъы йылдан эсе 63 гектаргъа артыкъ.
–Чалтикчилик бек хайырлы тармакъ, – дей ол. – Тек ону юрютме бек къыйын. Инг де авур яны – чеклерде таймай сув болма гереги. Шону учун да чалтик болдурувну къайсы хозяйство да юрютме болмай. Аслу гьалда чалтикчилик булан Къойсувну тёбен янындагъылар машгъул бола. Алдан берли чалтик райондагъы уьч юртда оьсдюрюле: Къазма, Янгы Кёстек ва Кёстек. Чачылагъан ерлени майданы Кёстекдеги хозяйствода – 90 гектар, Янгы Кёстекдеги Нуровну атындагъы хозяйствода – 100 гектар ва Къазмадагъы СПК-да – 220 гектар. Шолай да, Кёстекде ижарачылар – 750, «Айдемиров» деген сабанчы хозяйство – 121 ва «Мамаев Г.Р.» деген хозяйство буса 50 гектар ерге чачгъан. Чалтикни тюшюмю яман гёрюнмей…
И.Ирисбиев айтагъан кюйде, бир къыйын яны бар, шо да – кёп йылланы узагъында ташланып дегенлей къалгъан чеклер. Шоланы алдагъы кююне етишдирмек учун кёп харж герек. Эки йыл алда Дагъыстанны Гьукуматыны янындан таба чалтик чачагъан хозяйстволагъа яхшы кёмек этилди. Ингдеси, шо чеклеге барагъан лай басгъан татавуллар тазаланды, чеклени эрневлери ярашдырылды. Натижада биз чалтик чачылгъан авлакъланы алдагъы йыллардан эсе 60-дан да артыкъ гектаргъа генглешдирме болдукъ. Эсгерилген хозяйстволарда шо чеклерде арпа, будай чачып, люцерна оьсдюрюп тургъан эди, шону учун майданланы да тюзлеме тюшдю.
Ишлер къурумлу юрюле
Гетген жумагюнде мен районну юрт хозяйство управлениесини къуллукъчулары Расул Хасаев ва Юрий Бабаев булан Кёстекде болдум. Мунда чалтик чалыв къыставуллу кюйде юрюле.
–Тюшюм къайтарыв четимликлерсиз юрюле, – дей А.Гьажиевни атындагъы хозяйствону башчысы Гьажамат Жавбатыров. – Башлап чеклени айланып чалдыкъ. Шолай этсе, топуракъ тез соругъа ва комбайнгъа ишлеме енгил бола. Биз бу йыл чалтикни 90 гектаргъа чачгъанбыз, бугюнлеге ерли 50 гектарлагъа ювугъун чалгъанбыз. Гьар гектардан 35 центнер тюшюм алып турабыз. Бу йыл биз «Рапан» деген сортну чачгъан эдик, шо буса инг де яхшы сорт тюгюл экен. Тек, тюшюмю яман болмас деп эсибизге геле. Гетген йылдан эсе артыкъ болажакъ. Эки комбайныбыз бар, олагъа да 10 йылдан да артыкъ бола. Заманда бир бузула, гьазир ярашдырып, тез ишге салабыз. Эгер де чакъ бузулар йимик буса, техниканы башгъа ерлерден де чакъырабыз…
Биз хозяйстону башчысы булан дагъы да лакъыр этик. Гертиден де, бу йыл сув булан бираз къыйынлыкълар болса да, чалыв замангъа чакъ онгайлы гелди. Аслу гьалда чалтик чалыв сентябрни ахырында, октябрны башында башлана. Тек шо заманда явунлар болса, иш къыйынлаша. Демек, соругъуп гелеген топуракъгъа явуп да къалса, сорукъгъанча къарап турма тюше. Ону бирдагъы яны да бар. Эгер де чакъ салкъын турса, чалтикни бишегени де узакълаша. Сёз ёругъуна гёре айтса, чалтик чалыв 95 проценти бишгенде башлана. Бираз артыкъ къойсанг, бюртюк тёгюлме башлай. Бу йыл, насипге, чакъ арив эди. Октябрни бир-эки гюню явунлу болду. Къалгъан заманда буса, ашлыкъ къайтарыв давам этилип турду.
Чалтикни чалгъан булан битмей, къурутма ва тазалама да герек. Хозяйствону шо ишлени кютме имканлыкълары бар, тек гьазир тюшюмню сакълама кюю ёкъ. Шону учун да гьазир этип битгендокъ, учуз буса да, сатып тайдырма тюше.
Ашлыкъ къайтарывну бирдагъы къайдасы бар: башлап чалып, чубукълар валлар эте ва 5 гюнден сонг урлугъун ала. Шолай этсе, бюртюк башда турагъан кюйде соругъа ва иш де чалт юрюле.
Къыйыны кёп буса да, пайдасы артыкъ
Чалтик чачмакъ пайдалы экени гёрюнюп тура. Эгер де 1 кило будай базарда 10-12 манатдан сатыла буса, дюгюню багьасы – 22–25 манат. Шону учун да чалтикчилик булан доланагъан хозяйстволар гьар йыл сайын чачыв авлакъларын генглешдире. Дагъыстанны юрт хозяйство министерлиги билдиреген кюйде, Дагъыстанда 46 минг гектар ерде чалтик оьсдюрме гьазир чеклер бар, тек шоланы янгыртма ва ярашдырма герек. Артыкъ харжлар чыгъармай, оланы яртысындан къолайын ишге салып бола.
Бирдагъы яны да бар. Эгер де будай чалывда гьар 100 гектаргъа 1 комбайн тарыкъ буса, чалтик чалывгъа – уьч тарыкъ бола. Чалтик сувда оьсегенге гёре, авлакълагъа сув гелеген татавулланы тазалавну да алданокъ гьазирлеме тюше. 20 йылланы узагъында тазаланмай тургъан татавулланы лай басгъан. Эгер де сув башдагъы хозяйстволагъа таман чакъы гелсе де, артдагъыларына етишмей къала.
Чеклерде бавукъ болагъангъа гёре, шынжырлы комбайнлар къоллана. Шоланы санаву да районда азлыкъ эте. Аламан деп урунсанг да, олар бек багьа. «Россельмашда» чыкъгъанлары 14 миллион манатдан кем тюгюл. Аз ерлер чачып, айтардай хайыры ёкъ хозяйстволаны шогъар гючю етишмей. Техниканы кёбюсюн янгыртма заман гелеген. Чалтикчилер хозяйстволаны бирлери чалып битгенче токътай, бирлери техниканы хоншу районлардан ва республикалардан алып геле.
Районда чалтик чалагъан 6 комбайн бар, – дей району юрт хозяйство управлениесини баш касбусучу Расул Хасаев. – Шолар да бек эсги болгъан, тек амал этип ишлетип туралар. Бу йыл Кёстекде эки комбайн ишлей. Бири чалып чалтикни чубукълагъа сала, башгъасы урлугъун ала.
Сайламлы урлукъланы тапма тынч тюгюл
Чалтик оьсдюрювдеги къыйынлыкъланы бирдагъы янын да эсгермесе болмай. Шо да – урлукъланы масъаласы. Аслу гьалда хозяйстволар авлакълагъа орта даражалы урлукълар чача. Шо саялы орта тюшюмлер де ала. Эгер де сайламлы урлукълар алма имканлыкъ болмаса, гьал яхшылашмажакъ. Яда чалтик болдурувда бай сынаву бар Къызлар бойдагъы бир хозяйство урлукъчулукъ булан машгъул болма герек. Алимлер айтагъан кюйде, бары да агротехника чараланы кютсе, бизин бойда 70 центнерден кем болмайгъан кюйде ашлыкъ къайтарма бажарыла.
Гьал шолай болса, Дагъыстанда чалтикни тазалайгъан ва сатывгъа йиберме болар йимик гьазир этеген уллу завод къурма да ярар эди, тек гьалиге гьар хозяйство болгъан кюйде ишлеп туралар.
Биз Гьажамат Жавбатыров булан савболлаша туруп, гелеген йылгъа планлары гьакъда сорадыкъ. Ол да гелеген йыл чачыв майданланы авлагъын 2 керенге артдырма сюегенни айтды. Бугюнлерде оланы бары да тергевю – заманында чалтикни чалып битмек ва гьазир этип сатыв идаралагъа етишдирмек.
СУРАТДА: Анвар Гьажиевни атындагъы хозяйствода чалтик чалыв четимликлерсиз бара; чалтикден дюгю болгъанча, кёп къыйын тёкме герек.
