Юрт хозяйствону асувлулугъу учун
Сабанынг алтын буса да, харш салмасанг, ач къаларсан деген ата-бабаларыбыз. Демек, юрт ерде яшап, сабанчылыкъ касбуну юрюте туруп, сабан сюрме де, ашлыкъ орма да гьар юртлугъа борч болуп токътай. Озокъда, ата-бабаларыбыздан къалгъан байлыгъыбыз болгъан топурагъыбызны хадирин XXI асруда да, яхшы биле.
Тек не амал, сабан сюрмейгенлени, ашлыкъ ормайгъанланы Дагъыстанны алдынлы юрт хозяйство районуна санала гелген Бабаюрт районда да санамагъа къыйын тюгюл. Шогъар, озокъда, элибизде болгъан алмашынывлар ва шону барышында сабанчыны загьматыны багьасы кепеклеге тюшгенлик себеп болду.
Буса да, тот басгъан сабанларын гене къолгъа алып, аталарындан къалгъан сабанчылыкъ касубуну абурун оьрге гётерип, оьзю учун да, жамият учун да пайдагъа ишлейген сабанчылар арагъа чыгъып турагъангъа сююнмей болмайсан. Оьзю де, хозяйствосу да тезден таныш хамаматюртлу Шагьав Зубайыров − шолайланы бириси. Ону сабаны алтын да тюгюл, амма ол темир сабаны булан салгъан харшдан алтын бюртюклю ашлыкълар да орула, аранындагъы сыйырлардан сют де савула…
Мен Шагьав Зубайыров булангъы ёлугъувума эртенги чакъда, гюнеш кёп оьрге гётерилгенче бардым. Шону себеби де англашыла: эртенги сют савувгъа етишмеге сюе эдим.
Шагьав Зубайыровну къотанына бармакъ учун Хамаматюртну ичинден оьтмеге тюше. Эртенги салкъында юрт юхлайгъаны эслене. Кёбюсю гьалда бош болмайгъан юртну орамларында «жув» деген адам да ёкъ, ер-ерде къулакъгъа чалынагъан хоразланы тавушлары юртда эртен болгъанны билдире. Къотангъа ювукъ болгъанда, ондагъы жанланывгъа тамаша болдум. Хозяйствода загьмат тёгеген ишчилер сыйырланы бирлерин савуп да битген, бирлери буса, оьзлени гезигине къарап, отлугъундагъы биченни гюйшей. «Эртерекден ишге урунгъангъа ошайсыз?» − деп сорайман саламлашгъан сонг Шагьав Зубайыровгъа. «Эрте тургъан къойчуну эгиз къозлар къойлары», − деп жаваплана сабанчы.
Шагьав Зубайыров − янгыз Хамаматюртда тюгюл, савлай районгъа ва республикагъа таныш сабанчы. Гьалиден 10-15 йыллар алда районну Хамаматюрт бойларында гетген асруну 80-нчи йылларында ёкълангъан юзюмлюклени гене янгыртгъанланы бири эди. Оьзюню хозяйствосуна таза къумукъ тилибизде «Юзюмчю» деп ат да тагъып, 24 гектар ерге борла да орнатды. Арадан заман гетип, гьалиден 4 йыл алда, районда биринчилей болуп, эсгерилген хозяйствода 36 гектарда къоз тереклер де орнатылгъан.
Заманны талапларына гёре юрюмесе амал ёкъ. Акъкъатыкъны багьасы гьаман да болгъан, этни пайдасын да бирев де гери урмай. Шо себеплеге гёре, эки йыл алда Шагьав Зубайыров, уланы Гьажимуратны яннавуруна да алып, гьайванлар сакъламакъ учун аранлар ишлемеге башлады. Аранда савунлу сыйырлар бар. 60 бузав аналарындан айрыча сакълана. Ондан къайры да, 50 метр узунлугъу ва 18 метр генглиги булангъы айрыча аран ишленип тура.
«Бугюн бизин хозяйствода 90 сыйыр, 60 бузав, 16 ат, айрыча этге деп дагъы да 25 тана сакълана, − дей Шагьав мени булангъы лакъырында. – Буссагьатгъы вакътиде биз гюнде 500 литр сют алабыз. Шону яртысы бузавлагъа гете, яртысындан буса бишлакъ этип, бузханалагъа салып турабыз. Бугюн сютню литриси 14 манат ва шону шо багьадан сатмагъа пайдасы ёкъ. Шо саялы да биз алынагъан сютден бишлакъ этип сакълайбыз, къышда багьасы болгъанда, сатывгъа да чыгъарабыз».
Аранланы ичи булан юрюйбюз. Ишчилер барысы да дегенлей уьзбек къардашларыбыз экенге тамаша боламан.
− Мунда тамаша болмагъа зат ёкъ, − дей магъа Шагьав.
− Нечик?! Хамаматюрт − районну лап да уллу юртларыны бириси. Сизде ишлейген буса бир ерли адам сама ёкъ, − деп соравумну узатаман.
− Инанмажакъсан, бугюн ерли, юртлуларым гелип ишлесе, мен олагъа айда 20-25 минг манат алапа бермеге разимен. Неге тюгюл де, магъа къырдан гелген адамланы сакъламагъа да маънасы ёкъ. Алда йимик законлар да къоймай. Гьар алты айда бир гьар ишчим саялы Магьачкъалагъа барып, гьар тюрлю кагъызлар онгармагъа тюше. Аш дейсен, сув дейсен, турма ер дейсен. Ерли адамлар булан ишлемеге тынч да болажакъ эди. Амма гелмейлер. Сайки, бугюн гьайван къотанда ишлемек, сыйыр савмакъ, ер сюрмек модда тюгюл, − дей, къарсалай туруп, Шагьав Зубайыров.
Ишлемеге буса нечакъы да иш бар. «Юзюмчю» деген сабанчы-фермер хозяйство бугюн 62 гектар ерни тута. Шону 12 гектар еринде – борла, 10 гектарда къабакъ, 2 гектарында – харбуз, 2-синде – картоп, къалгъанына буса къоз тереклер орнатылгъан. Къабакъ, картоп ва харбуз тарлавлары толу кюйде тамчы булан сугъарыла.
− Тамчы булан сугъарылагъан къайда бек пайдалы, − деп хабарлай Шагьав Зубайыров, тарлавну бою булан юрюй туруп. – Гетген йыл къабакъны 3 гектарын шо къайданы къоллап, 90 тонна тюшюм алдым. Алывчулар да болду, бир къабакъ да зая болмады. Шо саялы да бу йыл къабакъны тарлавун артдырдым. Базар талап этеген оьсюмлюклени оьсдюрмесе бажарылмай.
Хозяйство техника булан да толу кюйде таъмин этилген. Мунда эки «Белорус» трактор ва шогъар тарыкъ бары да агрегатлар бар. Техниканы да уланы Гьажимурат ишлете. Ол – бек сынавлу тракторист. Гьалиден бир нече йыллар алдын Бабаюртда оьтгерилген топуракъ ишлетегенлени форумуну барышында оьтгерилген механизаторланы ярышларында ол алдынлы ерни алгъан эди. Дагъыстанны о замангъы башы Рамазан Абдулатипов механизаторланы савгъатлайгъанда алынгъан сурат да хозяйствону къапуларына гиреген ерге уллу этилип илинген. Шо «Юзюмчю» деген хозяйствону баш белгиси болуп битген.
Ери гелгенде мунда бирдагъы бир затны эсгермеге сюемен. Бир тюрлю себеплер болуп, башда «Юзюмчю» деп къурулгъан сабанчы-фермер хозяйствону экиге бёлюп, Шагьав Зубайыров экинчи яртысына «Плантаж» деген хозяйство къура. Шо хозяйство толу кюйде уланы Гьажимуратны бойнунда. Онда аслу гьалда «Юзюмчю» деген хозяйствода сакълангъан тувар учун къатты емлер топлана. Янгыз гетген йыл онда 1 минг 40 рулон бичен ва 180 тон будай алынгъан.
Бугюн «Плантаж» деген хозяйствода ем оьсюмлюк, будай ва 32 гектар ерге арпа чачылгъан. Бирдагъы 10 гектар ерни биченликлер учун къоллай. Бир ташдан къала болмас дегенлей, эки де хозяйство бирликде ишлей туруп, юртну ва районну юрт хозяйство тармагъыны алгъа барывуна этип турагъан къошумну инкар этип бирев де болмай.
Топуракъны еси − ону сюреген адам деген уллулар. Шагьав Зубайыров да оьзю сюреген топуракъгъа оьзю ес болуп, оьзюню къыйыны булан къургъан хозяйствону алгъа барывундан сююнмей болмай.
− Мен топуракъны хадирин билип ишлеймен, − дей ол. – Топуракъ бош турма тюшмей. О ишлемеге герек. Гьар бош къалгъан метр топуракъдан нечакъы ашлыкъ алмагъа, нечакъы ачны тойдурмагъа бола?! Тегенек басгъан топуракъны гёрсем, ичим-баврум къайнай. Сабанны бир де къолдан тюшюрмеге ярамай. Ашлыкъ гьаман да бар затны башы болгъан, болма да болажакъ. Сабанчыгъа шону бир де унутмагъа тюшмей.
