Беклешген экономика болмаса, адамланы иш булан таъмин этив четимлеше. Озокъда, харлылыкъдан къутулмагъа ва баш чыгъармагъа, налогланы жыйыв ёрукълу юрюле буса, бир къадар онгайлы бола. Москвадан гелеген дотациялагъа, пачалыкъ кёмекге бозарып турмайлы, ерли имканлыкъланы да толу кюйде пайдаландырмагъа тюшегени гьакъ.
Белгили болгъан кююнде, бизин республиканы бюджети кёбюсю гьалда уьстден берилеген кёмек харжлагъа харлы. Дагъыстанны оьзюню бюджети гьалиги заманда – 120 миллиард манат. Маяшатлыкъ талапланы гьисапгъа алсакъ, дагъы да 120 миллиард манат гьажат экени белгили болуп токътай. Муна шо саялы да буссагьатгъы вакътиде бизин республикабызда топуракъланы ва шону уьстюндеги мал-матагьны, мюлкню оьлчевлерин ва къыйматын токъташдырмакъ учун генг кюйде кадастр гьисаплары юрюлегени англашыла. Налогланы топланыву бир къадар шондан гьасил.
Гюнлюк низамгъа салынгъан шо агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп гьали белгили жамият чалышывчу, экономика илмуланы кандидаты А. Мурзаев халкъгъа оьзюню ойларын аян эте.
– Абсалитдин Азимович, гьали сени йимик гьаракатчы адамланы заманы гелген. Гьакимлер, халкъ булан ёлугъувларынг кёп бола. Мурадынг да англашыла, пачалыкъны, халкъны пайдаларын якълав ишге оьз къошумунгну этмеге белсенгенсен. О саялы мен бир башлап артдагъы вакътилерде бизин республикабызны экономика оьсювюнде, халкъны яшавунда тюрленивлер, алмашынывлар бармы деп сорама сюемен.
– Бар. Мисал учун, бизин аслу байлыгъыбыз болгъан топуракъланы кадастр къыйматын даражасына гёре мекенлешдирмеге герек. Дагъыстанны гьалиги башчылары да шону англай. Топуракъланы къыйматлав булан иш дазуланмай, ондагъы заманлыкъ учун тюгюл, мекенли къурулушланы-биналаны, имаратланы мюлк гьисапда толу кюйде белгилеме заман етишген. Бирдагъы да айтмагъа сюемен, шону Дагъыстанны Башчысы Владимир Васильев де англай, ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Екатерина Толстикова да оьзюн бажарывлу ва англавлу касбучу гьисапда гёрсетип тура.
Гертиден де, налогланы башын толтурувгъа байлавлу ишлени гьалиги заманда агьамияты уллу. Осуз Дагъыстанны оьсювюн болдурмагъа четим. Даим Москвадан гелеген кёмекге бозарып турмагъа тюшмей. Айтмагъа сюегеним, республика бюджетге гелеген харжланы энни ерли налоглар булан толумлашдырмагъа заман болгъан. Сени соравунга тувра жавап берсем, тюрленивлер гьакъда оьзюмню ата юртум Дёргелиде де алмашынывлар ачыкъ болуп гёрюне. Дагъыстанны алдагъы башчысы Р.Абдулатиповну заманында токъталгъан ишлер буссагьатгъы вакътиде янгы гюч, тергев булан давам этиле. Дёргелиге яшавлукъ масъалаланы яхшылашдырмакъ учун 100 миллион манат харж берилди. Шо да бугюнлерде больницаны къурулушун тамамлавгъа ва шолай да юртда 220 яшгъа ери булангъы ясли бавну къурмагъа харжланып тура. Шо гьакъда сёз чыкъгъан сонг, савлай республика оьлчевде юрюлюп турагъан агьамиятлы яшавлукъ проектлерде белгиленген борчланы нечик кютюлегенин де эсгермесем болмас. Шагьарларда, юртларда алмашынывлар бар, гьар тюрлю онгайлыкълар, къуллукълар болдурула. Муна шо саялы да, къазанны башы ачыкъ буса, итге де намус тарыкъ деген кюйде, бизге де, къоллавчулагъа деймен, тышдан кёмек геле деп парахат турмай, бюджетге къошум этмеге герек.
– Къоллавчуланы барысыны да имканлыкълары бирни йимик тюгюл чю. Башгъа-башгъа. Мен де ишиме байлавлу болуп къумукъ районларыбызда чакъда-чакъда боламан ва эшитемен. Гьасили, налогланы амалсызлардан-халкъдан жыя гьакимлер-хортмалар тёлемей деп. Халкъны шолай разисизлиги тюз тюгюлмю дагъы?
– Гьали болгъунча шолай болгъан буса да, тек гележекде шогъар ёл берилмесин учун чаралар гёрмеге тарыкъ. Владимир Васильев де шону айта ва оьз чалышывунда йиберилген кемчиликлени алдын алмагъа белсенген. Бугюнлерде ол Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны депутатлары булан болгъан ёлугъувунда да шо гьакъда эсгермей болмады. Депутатлагъа ерлерде сайлавчуланы тапшурувларын гьисапгъа алмагъа гереги гьакъда буварды. Белгили болгъан кююнде, гьали буссагьат юрюлюп турагъан «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген проектге ва шону ичинде топуракъланы, шондагъы мал-матагьны къыйматлавгъа байлавлу кадастр ишлени оьтгеривню натижасында савлай республикабызда 300 минг объект гьисапгъа алынгъан. Шолар буса гьалиге ерли тийишли налогларын да тёлемей тургъан. Муна сагъа тюрленивлени гележегине байлавлу бирдагъы ачыкъдан-ачыкъ мисал.
– Абсалитдин Азимович, гертиден де, топуракъ налоглар толу тёленмей, уьстевюне, Дагъыстанда законсуз башалман кюйде къурулгъан юртлар, имаратлар да налогланы тёлевден баш къачыра. Мисал учун, гёчювюл гьайванчылыкъ учунгъу топуракълардагъы гьал къачан ёрукъгъа гелтирилежек ва шолар налогланы къачан тёлежеклер?
– Бизин белгили алимлерибиз, экономика илмуланы докторлары Расул Къадиевни ва Алкъылыч Алкъылычевни таныйсан чы?
– Ювукъдан таныйман. – Олар шу мен береген соравгъа байлавлу «Ёлдашда» оьтгерилген «дёгерек столларда» ва форумларда да даим шо масъаланы гётере, асувлу ва тюз пикруларын таклиф эте.
– Гётерегени – бир, янгыз гётерип къоймай, гертиден де, йиберилген кемчиликлени алдын алывгъа байлавлу оьз пикруларын илмугъа ва сынавгъа кюрчюлендирип малим де эте. Этмей де боламы, отлавлукълар оьзлени даражасын, маънасын тас эте буса? Онда болуп турагъан чакъы башалманчылыкъ республикабызны сурсат якъдан аманлыгъына да таъсир этегени теренден ойлашдыра. Миллион ярым гектардагъы отлавлукъларыбыз тийишли къуллугъуна пайдаландырылмай. Шо саялы талавургъа тарый, налоглар да жыйылмай. Сюйсенг инан, сюймесенг инанма, шо юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълардан республикабызны хазнасына, бюджетине гектарындан 9 кепек тюгюл гелмей. Муна сагъа башалманчылыкъны натижасында республикабыз тас этеген миллиард манатланы бир мисалы.
– Дагъыстанны Башчысын да шо теренден ойлашдырагъаны гёрюнюп тура. Мисал учун айтсакъ, тахшагьарыбызны ювугъундагъы Новолак район учунгъу юртларда яшайгъанлар налогун тёлейми?
– Шо ерлер оьзлер де – Хумторкъали районну топуракълары. Ерли халкъны налоглар булан бувуп, гелгинчилени башына миндиреген кюй бола. Тюз этиле буса, хоншуланы арасында тенг эки пай этмейми?! Шо кюйде Таргъуну топуракълары да о заман къолдан чыгъарылды.
– О белгили. Баягъы, талавурчу тайпалар семиз-семиз пайлар да алып, уллу имаратлар да къуруп, еслик кагъызларын-шагьатнамаларын амалсызланы атына язып къутулма къарай. Шо да налогланы жыйывгъа чатакъ сала чы?
– Узун сёзню къысгъасы, айлана ягъыбыздагъы тонав гьарамланы, талавурну токътатмай туруп, республикабызны гележекдеги айынывуна инанма къыйын. Шону алдын алмакъ учун буссагьатгъы вакъти гёрюлюп турагъан чараланы гележеги яхшы болур деп инанма сюесен. О саялы да халкъны, амалсыз тайпаланы башын-гёзюн чырмама къарайгъан талавурчу тайпаланы пышдырыкъларына тогъас салма тарыкъ.
– Англатыв ишлени арив юрютмеге герек халкъны арасында. Дагъыстанда шо иш нечик салынгъан?
– Агьамиятлы масъалалагъа байлавлу болуп ДР-ни топуракъ ва мюлк масъалалагъа къарайгъан министри Агъарагьим Къагьиргьажиев ва оьзге касбучулар районлагъа барып англатыв ишлени юрюте. Бугюнлерде олар Къаягент районда да болду. Гьасиликалам, мал-матагьны, топуракъланы кадастр багьасы артса да, биринчи гезикде налогланы тёлев 10 процентге тюгюл гётерилмежек. Шо саялы, озокъда, есликни оьлчевюне гёре есилеринден тийишли налогу да алынажакъ. Гелеген 5 йылны ичинде налоглар да бирден тюгюл, гесекленип, аз-азлап артмагъа имканлы.
– Адамлар токъташдырылгъан янгы кадастр багьасына гёре налогланы тёлемеге къачан башлажакъ?
– Налогланы айры-айры адамлар янгы кадастр багьасына гёре 2021-нчи йылны декабр айындан тутуп тёлемеге герек деп токъташдырылагъан болжал онча мекенли де тюгюл. Алгъасагъан сув денгизге етмес дей. Бизге налогланы оьлчевлерине гёре токъташдырылагъан тёлев гьакъланы гесими булан ДР-ни мал-матагь ва топуракъ масъалалагъа къарайгъан министерлигини хас сайтында тийишли маълумат ерлешдирилген. Газетибизни охувчуларына да шону булан ювукъдан таныш болмагъа имканлыкъ болдурулгъан. Шону булан бу гезикли лакъырымны тамамлайман.
– Савбол, Абсалитдин Азимович, авара болуп бизин газетге гелип берген баянлыкъ саялы.
– О янгыз Дагъыстангъа хас тюгюл, пачалыкъ оьлчевюнде чечмеге герекли масъала. Сизге, охувчуларыгъызгъа, менден битеген къуллукъну гележекде де кютмеге, англатыв-баянлыкълар бермеге мен гьазирмен.
Суратда: Абсалитдин Мурзаев.
