Чалтик оьсдюрюв Дагъыстанны экономикасында тезден берли хайырлы тармакъ гьисапда пайдаландырыла гелген. Буса да, белгили себеплеге гёре базар аралыкълар гьукму сюрме башлагъан вакътиде ерлердеги имканлыкълар къолдан чыгъарылды. Колхозлар-совхозлар кётюр болуп, сугъарыв ва машинлешдирив ишлер токъталды. Шону учун чалтик чачылагъан чеклени умуми майданлары да кемий башлады. Неге десегиз, сув болмаса, машинлешдирив ишлер токъталса, уллу майданларда чалтик оьсдюрмеге бажарылмай къала.
Ери гелгенде охувчуларыбызны эсине салмасакъ болмай: чалтикден Дагъыстанда лап да аслам тюшюм гьалиден 30 йыллар алъякъда къайтарылгъан эди. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, 1989-нчу йылда бизин республикабыздагъы умуми майданы 26 минг гектарлагъа етишеген чалтик оьсдюрюлеген чеклерден 90 минг тондан да кёп тюшюм алынгъан болгъан. Гьали къайтып бизин республикабызны чалтик оьсдюрювчюлерини алдына чеклени янгыртмакъны агьамиятлы масъаласы салынгъан. Неге тюгюл, бу тармакъны кюю булан къурса ва юрютсе, экономикагъа, республика хазнагъа шайлы хайыр юкъдурма бажарыла.
Бюртюкден баш, башдан аш бола
Уьстде де эсгерилген кюйде, бизин уьлкебизде йимик, республикабызда да чалтик оьсдюрюв тармакъны асувлугъун, хайырын ювукъ заманны ичинде артдырмакъ муратда агьамиятлы борчлар алгъа салынгъан. Неге десегиз, мал болдурувчулагъа йимик, къалгъан халкъгъа да бюртюкден баш, башдан буса аш бола.
Борчлар белгиленген, демек, савлай Россияда гележекдеги 5 йылны ичинде йылда 1, 5 миллион тон акъ бюртюк болдурмакъ гёз алгъа тутула. Бу йыл буса уьлкени оьлчевюнде, ноябр айны 1-не берилген маълуматлагъа гёре, чалтик чеклерден 1,2 миллион тон тюшюм къайтарылгъан. Краснодар крайда, Аштархан, Дондагъы Ростов областларда, Дагъыстанда, Адыгеяда ва шолай уьлкени оьзге къыблабой регионларында артдагъы йылларда тозулгъан чеклени янгыртып, чалтик болдурувну къадарын артдырывгъа кёп агьамият берилегени де негьакъ тюгюл.
Дагъыстанда да чалтик аслу гьалда Къызлар, Бабаюрт, Тарумов ва Хасавюрт районланы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларында оьсдюрюле. Эсгерилген районларыбызны чеклеринде чалтик оьсдюрюв ишлер булан буссагьатгъы вакъти 20 юрт хозяйство предприятие машгъул бола. Чалтик оьсдюрювчюлени ихтиярындагъы топуракъларда чеклени умуми майданы 17 минг гектаргъа етишген. Шо кёпмю яда азмы деген сорав тувулуна. Уьстде эсгерилген кюйде, эгер де республикабызда 2025-нчи йылгъа таба чеклерден 150 минг тон тюшюм алма умут этилине буса, дагъы да 5-6 минг гектарда чеклени янгыртып пайдаландырывгъа бермеге тюшежек.
Бу йыл ноябр айны башларына таба савлай республикабызда 80 минг тонгъа ювукъ акъ бюртюк басылгъаны ачыкъ болгъан. Озокъда, юрт хозяйство оьсюмлюклени арасында чалтик оьсдюрювню де оьзюне хас айрыча шартлары, сырлары, къайдалары бар. Шоланы яшавгъа чыгъарывну къысматы янгыз чалтик оьсдюрювчюлени гьаракаты булан дазуланмайгъаны да англашыла. Айтмагъа сюегеним, загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню адамланы иштагьландырагъан ёлларын тангламаса бажарылмас. Дейгеним, чалтикни оьзюне токътайгъан багьаларын тийишли болагъан оьлчевлеге гелишдирмеге тюшер. Сонг да, орулгъан чалтикни тазалап еринде ишлетме герек. Тышгъа алып барса, мисал учун, Краснодар крайгъа элтсе, негьакъ харжлар бола. Натижада бизин республикабызны чалтик оьсдюрювчюлери ломай хайырны хыйлысындан магьрюм къала.
Кёмек герек
Савлай Россияны оьлчевюнде алгъанда, дагъыстанлы чалтик оьсдюрювчюлер Краснодар крайдан сонг гёрмекли иш натижалары булан –экинчи ерде. Тюзюн айтгъанда, экинчи ерде буса да, Дагъыстанны чеклеринде болдурулагъан чалтик гьар тюрлю конкурсларда, выставкаларда, татывуна, сан янына гёре, артда къалмай. Шону бу йыл Москвада оьтгерилген «Алтын гюз–2019» деген ярмакю-выставканы барышы да ачыкъ этип гёрсетди. Дагъыстанны юрт хозяйство къуллукъчуларына эсгерилген выставканы гьар тюрлю даражалы 50-ден де кёп медаллары тапшурулду. Бу уьстюнлюкде буса чалтик оьсдюрювчюлени де оьзтёрече къошуму бар. Шолай къошумну натижасында Уьзбекистан, Азербайжан, Тюркменистан, Иран ва оьзге пачалыкъланы ватандашларын да акъ бюртюкню таъмин этмеге бизинкилеге онгайлы имканлыкълар болдурула.
Гележекде шолай имканлыкъланы дагъы да артдырмакъ муратда, озокъда, чалтик оьсдюрювчюлеге онгайлы шартлар булан бирге, пачалыкъны янындан да кёмеклер герек. «Риск» деген СПК-ны ва «Нива» деген жамиятны башчылары Нуцалхан Шапиев ва Зайдин Шапиев шогъар байлавлу оьз къыйынын арагъа чыгъармай болмай. Неге десегиз, онгайлы агротехника къуллукълары толу болмаса, чалтик оьсдюрювде тас этивлеге ёл бериле. Яшырмагъа тарыкъ болмай, шо саялы бу йыл бир минг гектардагъы чалтик чеклени тюшюмю къолдан чыгъарылды. Айтагъаныкъ, бизин республикабызны чалтик оьсдюрювчюлерини гёрмекли натижаларына гележекде дагъы да къошум этилсин учун, онгайлы къуллукъланы артдырмаса бажарылмай.
Тюзюн айтмагъа герек, арт вакътилерде чалтик оьсдюрюв булан машгъул болагъан тайпалагъа пачалыкъны янындан кёмекге харжлар да берилмей тюгюл. Шо да аслу гьалда хозяйствоара ва ич татавулланы, коллекторланы, сув гьавузланы ярашдырмагъа болушлукъ эте демеге ярай.
– Чалтик оьсдюрюв бизин районну экономикасында алдан берли мердешли тармакъ болуп тургъан, – дей бизин булангъы лакъырында Бабаюрт райондагъы юрт хозяйство управлениени башчысы Марат Алтавов. – Шону учун гьалиги заманда бир арада къаравсуз къалгъан чеклени янгыдан къоллавгъа бермекни бек гьайын этмге тарыкъ. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, бу йыл 2 минг 829 гектар майдандагъы чеклерде чалтик оьсдюрюлдю. Шо да алдагъы йыл булан тенглешдиргенде 459 гектаргъа кёп бола.
– Марат, гелеген йылгъа чеклени майданларын дагъы да артдырма борчлар белгиленгенми?
– Озокъда! 2020-нчы йылда чалтик оьсдюрюлеген чеклени майданын дагъы да 600 гектаргъа артдырмагъа токъташгъанбыз, пачалыкъны янындан гёрсетилеген харжны да къоллап.
– Гектарланы тюшюмю рази къалдырамы?
– Тамазатёбеде, Тотаюртда ва Янгы Къарада чалтик чеклени гьар гектарындан орта гьисапда бу гезик 50-60 центнерге ювукъ акъ бюртюк алынды. Шону дагъы да 10 центнерге гётермек учун, озокъда, бир башлап сугъарыв, машинлешдирив ишлени ёрукълашдырмасакъ болмай. Буссагьатгъы вакъти бизин районда алда йимик чалтик оьсдюрюв булан машгъул болагъан уллу предприятиелер де ёкъ. Аслу гьалда увакъ производство кооперативлерде, агьлю хозяйстволарда оьсдюрюле. Чалтикни тазалайгъан гиччи агрегатлары барлагъа рагьат. Гьали чалтикни Къызлардагъы заводда тазаламагъа да имканлыкълар бар. Бир нече йыл алда Краснодар крайгъа алып барып тазаламагъа тюше эди. Айтагъаным, артдагъы йылларда чалтик оьсдюрювчюлени талаплары онгайлы къуллукълар булан таъмин этилсин учун чаралар гёрюле. Дагъысын айтмагъанда, районну аслу сув талапларын кютюген Дзержинскийни атындагъы татавул толу кюйде янгыртылып пайдаландырывгъа берилди.
Уьстде эсгергеним йимик, чалтик оьсдюрювчюлени башына ой салагъан булай эки масъала бар – сугъарыв ва машинлешдирив ишлени камиллешдирив. Шону учун, республикабызны аграр тармагъыны башчылары баян этеген кюйде, хас федерал программагъа къошуп, Старо-Теречний ва Таловская деген татавулланы да 2020-нчы йылда тазаламагъа умут этиле. Шо иш булан, сугъарыв ишлени федерал пачалыкъ бюджет идарасы машгъул болажакъ.
Белгили болгъаны йимик, савлай республикабызда гьалиги заманны талапларына гёре чалтик къайтарагъан 280 машин болма тюше эди. Гьакъыкъатда буса савлай республикабызда шоланы яртысы да ёкъ. Муна шо себепден артыкъ харжлар да чыгъарып комбайнланы Краснодар крайдан, Дондагъы Ростовдан алып гелмеге тюшюп къала. Шо буса не артыкъ аваралар ва харжлар.
СУРАТДА: чеклер янгыртыла.
