Тюз сёйлейик – тюз язайыкъ

   


Пятница, 23.03.2018г. — «Ёлдаш» газет


Къумукъ тилде токътав белгилени гьакъында


 


Къумукъ тилни биринчи грамматикалары аслу гьалда орус тилден гёчюрюлюп, къумукъ тилге болагъан кюйде къыйышдырылып чыгъарылгъан.



Къумукъ тилде токътав белгилени къолланышы (пунктуациясы)   бугюнге ерли илму гёзден   ахтарылмагъан, гьатта айрыча о гьакъда язылып чыкъгъан илму макъалалар да ёкъ. Пунктуацияны къайдалары аслу гьалда орфография сёзлюклени гиришив сёзлеринде   берилген. Оьз заманында орус тилден алынгъан    къайдалар буссагьатда да къумукъ орфография сёзлюклеринде аз-маз алышынып къолланып тура, демек, шо къайдалар кёбюсю гезиклерде къумукъ тилни оьз хаслыкъларын гёз алгъа тутмай.     



Шолай гьал къумукъ тилни бугюн школада уьйренеген китапларында да сакълангъан:   китапларда берилген токътав белгилени къоллав къайдалары тюрлю-тюрлю, бир йимик тюгюл,   авторланы пикрулары рас гелмей. Шону аслу себеби де – къумукъ тилни синтаксисини теория якъдан мекенли ахтарылмагъанлыгъы, айрокъда простой ва къошма жумлаланы къурулуш-маъна аралыкълары.    



Шу масъалалар алгъа салынгъан теманы агьамиятлылыгъын гёрсете.



Къумукъ текстлерде генглешген прос­той жумланы ичинде айрылгъан уьюрлер, къошумлукълар, гиришген сёзлер ва жумлалар, бир жынслы уьюрлер ва ш. б. эркин къоллана. Шоланы къолланышында токътав белгилени бир кюйде, бир къайдагъа гийирип къолламагъа    бажарылмайгъан ерлери бар. Токътав белгилени къуллукълары ва маъналары генглеше. Мисал учун, уьч бюртюк, узун гьыз, тырнакълар, тувра сёзде, лакъырда (диалог) къолланагъан токътав белгилер гьариси янгыз бир къайдагъа таби болуп къалмай. Шолайлыкъда, пунктуацияны къумукъ тил илмуда айрыча оьзбашына бёлюк этип къарамагъа тюше.



Аслу пунктуация къайдалар къабул этилгени къыркъ йылдан да къолай бола. Ондан берли къумукъ тил оьсген, гьалиги къумукъ тилде пунктуация къайдаланы къоллав шартлары алышынгъан. Шо себепден   къумукъ тилде, айрокъда публицистикада, печат этив ишде буссагьат къолланып турагъан пунктуация нормалардан тайышывлар кёп ёлугъа, демек, къабул этилинген къайдаланы ва оланы практикада къоллавну арасында къаршылыкълар бар. Шо саялы къумукъ тилни пунктуациясын бир ёрукъгъа салмакъ тийишли болуп токътай.



Гьалиге ерли иерчен къошма жумла деп саналагъан жумлаланы бир тайпалары (олагъа тил илмуда инфинит формалар дей) бугюн де грамматикада айры къаралмай: олар иерчен къошма жумланы бёлюгю деп санала, оланы янында токътав белгилени къолланышы да тюз берилмей. Масала: Сен сююнегенге биз де сююнебиз. Шу жумла къумукъ грамматика китапларда иерчен толумлукъ бёлюгю булангъы къошма жумла деп къарала. Мунда орус тилни таъсирлиги гёрюнюп тура. Тенглешдир: Мы также радуемся (рады) тому, что радуешься (рад) ты.



Гертиден де, орус тилде бу жумла иерченли къошма жумла бола. Хыйлы оьзге тюрк тиллерде булай жумлалар простой жумлаланы бёлюгюне гире. Бир-бир алимлер оланы айры уллу бёлюкге гийире. Биз шоланы гьалиге юрюлеген кююнде къоюп турабыз.



«Гиришив сёз, гиришген жумла», «къошумлукъ», «мекенлешдиреген сёз ва мекенлешдиреген жумла» деген англавлар грамматика ва маъна якъдан мекенли кюйде айрылмагъан, шо себепден оланы янында токътав белгилени къолланышы булгъана.



Гьалишлик байламлары булангъы жумлаларда токътав белгилени къолланышын да бир ёрукъгъа салмагъа герек. Орус тил булан тенглешдиргенде, къумукъ тилде оланы къолланышы бюс-бютюнлей башгъа. Масала: яш къоркъуп йылады. – Мальчик, испугавшись, заплакал. Школада яшланы уьйретивде муаллим булай гьалланы тенглешдирип англатмагъа герек.  



Ондан къайры, бир-бир простой ва къошма байлавучланы (ва; ва амма; я, яда; неге тюгюл; деп ва ш. б.), тувра ва къыя сёзню янында токътав белгилени къолланышын   мекенлешдирмеге тюше. Белгили йимик, гьар токътав ишараны оьзюне хас токътав мюгьлети (паузасы) бола. Шоланы тюз къолламаса, айтыла­гъан аслу пикруну тюз англамай къоймакълыкъ бар.



Ибрагьим Керимовну «Къумукъ тилни къужурлу грамматикасы» деген китабында, «Запятойну заралы» деп, къумукъ юртланы бирисинде болгъан, яшавдан алынгъан мисал гелтирилген. Муна шо мисал.



«Гече экев чабушуп, бирисине оьлер яра тийген. Орамдан оьтюп барагъан бирев, яралангъан гишини гёрюп танып, гётерип ювукъдагъы абзаргъа элтген. Къапу тюпде ял алмагъа токътагъанда, яралангъан гиши: «Бадави магъа чанчды», – деген.



Кёмек этип, ону гётерип алып гелген гишини аты шолай болгъан. Лап шо вакътиде къабакъ алдан оьтюп барагъан экев, шо сёзлени эшитип, яралыгъа Бадави чанчгъан деп англагъан ва юртгъа шолай хабар яйгъан. Яралы, дагъы эсге гелмей, шо гече оьлген. Бир гюнагьсыз Бадави эки шагьатны гёрсетивю булан судгъа тюшюп, он йыл туснакъда туруп къайтгъан».



Шу янгылыш нечик тувулунгъан? Къаны гетип, гьалсыз болуп турагъан яралы англатмагъа сюеген затын ти­йишли кюйде айтып болмагъан. Бадави ким экени токъташдырылмагъан: яралы оьзюне багъып сёйлеген адаммы (Бадави, магъа чанчды) яда бугъар чанчгъан адаммы? (Бадави магъа чанчды).



Бу ерде орусларда къолланагъан белгили, къанатлы сёзлеге айлангъан жумланы тенглешдирив учун гелтирмеге ярай: «Казнить нельзя помиловать». Шунда эки ерде айыргъыч салынма бола ва шо себепден жумланы маънасы бюс-бютюнлей алышына:



«Казнить, нельзя помиловать! Казнить нельзя, помиловать!».



Булай мисаллар къумукъ тилде де бар. Тенглешдиригиз: Шу китапны алма къой! – Шу китапны алма, къой! Гетме къара. – Гетме, къара. Ябушма къой. – Ябушма, къой; Алып гетме тарыкъ – алып гетме, тарыкъ ва ш. б. Шу мисаллар оьрде айтылып гетген пикруну гертилей.



Авуз тилде язывдагъы токътав белгилени къуллугъун пауза ва интонация кюте. Оьрде айтылып гетгени йимик, гьар токътав белгини оьзюне хас интонациясы бар (хабар, сорав, тилев, чакъырыв ва ш.б.). Амма тилде пауза да, токътав белги де, айрокъда айыргъыч, гьар заман рас гелмей: тилни законларына гёре жумлада гьар пауза этилеген ерде айыргъыч салынмай, гьар айыргъыч салынгъан ерде пауза да этилмей.



Масала: Алдым къоз, сатдым къоз – къалды магъа жагъыр-жугъур (фольк.). Шу жумлада айыргъыч салынгъан ерде пауза гьажатлы тюгюл. Мунда грамматика къайдагъа гёре айыргъыч бир жынслы уьюрлени айырмакъ учун къоллангъан.



Къумукъ тилде иерченли къошма жумлада иерчен бёлюк баш бёлюкге гелиш къошумча булан байлангъан буса, къумукъ грамматикадагъы къайдагъа гёре баш ва иерчен бёлюклени арасына айыргъыч салынмай, амма айтылышда бирлерини арасында пауза этиле, бирлерини арасында этилмей. Шону сёйлевню барышы оьзю талап эте.



Мисаллар: Сен гелгенге биз бек сююндюк. Сен гелгенни атанг арив гёрдю – иерчен толумлукъ бёлюклери булангъы къошма жумлалар, -ге, -ни гелиш къошумчалар булан байлангъан; айыргъыч да ёкъ – пауза да ёкъ.



Сен каникуллагъа чыкъгъанда / юртгъа баражакъбыз. Сен къайтгъанда / ишге биз де къошулажакъбыз – иерчен заман бёлюклери булангъы къошма жумлалар (айыргъыч ёкъ – пауза бар). Тек булай жумлаларда сёзлени ерлери алышынып къолланса (маъна ургъугъа гёре), пауза болмай. Тенглешдир: Сен каникуллагъа чыкъгъанда баражакъбыз юртгъа (иерчен бёлюгю хабарлыкъдан башлана). Ишге биз   сен къайтгъанда къошулажакъбыз (иерчен бёлюк баш бёлюкню ичинде гелген).



Шулай гьаллар къумукъ тилде кёп ёлугъа, шо себепден, хаталаны алдын алмакъ учун тилни грамматикасын яхшы билмеге герек.



 


А.Сайитов,


филология илмуланы кандидаты.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля