Ана тилни масъалаларыны айланасында

   


Пятница, 30.03.2018г. — «ЁЛДАШ».



Имканлыкъланы къоллап, тилни сакълама тарыкъ

 

Женнетни ачгъычы аналаны аякъ тюбюнде деп айтыла. Ана тилибиз буса рагьмулукъну, инсанлыкъны ва илмуну, билимни ачгъычыдыр. Тек йыл сайын болмаса да, наслулар алышынгъан сайын, ана тилге этилеген абур, ону таза кюйде сакъламагъа, ана тилин унутмай тилни, миллетни сакъламагъа къаст этегенлер аз болуп бара. Булай демек, тилни уьс­тюнде, адабиятны уьстюнде ишлейгенлер ёкъ демек тюгюл. Болса да, бугюнлерде ана тилни яшлагъа уьйретмеге, тилибизни тазалыгъын сакъламагъа, тилни ва адабиятны уьстюнде бир гюн де токътамай ишлемеге тарыкъбыз. Ана тилни масъалаларыны айланасында гьар тюрлю оьлчевде семинарлар, конференциялар, школаларда жумалыкълар оьтгериле. Тек айтардай алышынывлар эс этилмей десем, ялгъан болмас.


 


Бизин газетни редакциясы да бу масъаланы айланасында бир де ягъада къалмагъан. Алдагъы жуманы ахырында «Ёлдаш» газетни редакциясында ана тил ва адабият дарсланы юрютювде ёлугъагъан масъалаларына байлавлу гезикли «дёгерек столну» айланасында пикру алышдырыв оьтгердик. «Дёгерек столгъа» къумукъ тилни ва адабиятны ахтарагъан Дагъыстан пачалыкъ университетни кафедрасыны заведующийи, профессор Нюрмагьаммат Гьажиагьматов, Дагъыстан пачалыкъ университетни Дагъыстан адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, доцент Агъарагьим Солтанмуратов, «Тангчолпан» журналны редактору, шаир Супиянат Мамаева, «Айташ» деген Хасавюрт район телевидениени ёлбашчысы, язывчу Гебек Къонакъбиев, къумукъ районланы юрт школаларыны муаллимлери ва газетни къуллукъчулары ортакъчылыкъ этди.



«Дёгерек столну» башлай туруп, «Ёлдаш» газетни баш редакторуну заместители Абдулкъапур Салимурзаев редакцияны къонакъларына хош- беш этди ва белгили ярыкъландырывчу Абусупиян Акаевни «Мусават» деген газетде 1917-нчи йылда басмадан чыкъгъан «Тил масъаласы» деген макъаласында язылгъан «Дин масъаласындан сонг тил масъаласындан уллу масъала ёкъ» деген сёзлерин эсге алды ва булай узатды:



–Дин масъаласы алда деп айта буса да, А.Акаев тилни масъаласын динден де алда салагъаны гёрюне. «Бир миллетни тили де, опурагъыны пёрмиси де битсе, .. дини де битер», – деп, Абусупиян Акаев ва оьзюню макъаласында эки талап сала: «Гьар-бир илмуну ана тилинде охумакъ, сонг да тюрк тилни инг асили бизде. Гьали оьз тилибизни хадирин билмей къалма­йыкъ. Сонг гьёкюнмеге тюшмесин».



– Гёресиз арадан юз йыл гетсе де, тил масъала бугюнгю заманда да бек агьамиятлы. Оьзюне баргъан сайын тергевню тарта, гьатта тил масъаласы къувунлу гьалда десек де, къопдурув болмас. Бу масъаланы айланасында бугюн пикру алышдырып, ортакъ бир пикругъа да гелмеге къаст этербиз, – деди ва филология илмуланы доктору, профессор Нюрмагьаммат Гьажиагьматовгъа сёз берди.



Ол сёзюн: «Бу ёлугъувубузда мен гётермеге сюеген эки-уьч масъала бар, – деп башлады ва булай узатды:



–Биринчиси, мактаплар учун охув китапланы масъаласы, экинчиси, сёзлюк­лени масъаласы, уьчюнчюсю, къумукъ тил илмуну гьалы.



Хыйлы йыллар мактаплар учун охув китаплар янгыртылып чыгъарылмай турду. Школалар учун бир-бир охув китапланы 20 йылны узагъында чыкъмагъанлары да бар. Гетген йыл шо гьал алышына башланды. Бир нече керен охув китапланы авторлары о замангъы билим берив министри булан ёлукъдулар. Министр башлапгъы класлар учун чыкъгъан охув китапланы, тезлик булан янгыртып, басмадан чыгъарма, онгарма герекни билдирди. Гетген йыл декабр айда, биринчи класдан башлап, бешинчи класгъа ерли бары да охув китаплар, янгыдан онгарылып, типографиягъа йиберилди. Китаплар орус тилде чыкъгъан китаплар йимик арив этилинип чыгъажакъ. Башлапгъы класлар учун «Къумукъ тил» охув китапланы уьстюнде буссагьат да редакторлукъ ишлер юрюлюп тура. Шо охув китаплагъа методика ёл гёрсетивлер де чыгъарылажакъ. Шоланы тизмеге яхшы сынаву булангъы мактапларда ишлейген муаллимлер де чакъырылажакъ.





Къумукъ тилден башлапгъы класлар учун уьлгюлю программа да онгарылып тура. Узакъ къалмай шо программа да басмадан чыгъажакъ.



Экинчи масъала – сёзлюклени масъаласы. Биз оьзюбюз бизге тийишли сёзлюк­лер онгармасакъ, бизге бирев де оланы онгарып бермежек. Нечакъы сёзлюклерде янгылышлар ёлугъа, бир-бир сёзлер олагъа гирмей къалгъан деп турсакъ да, буссагьатгъы сёзлюклердеги гьал алышынмажакъ. Бизин къадардагъы оьзге тюрк тиллер булан тенглешдиргенде, «Къумукъча-русча сёзлюкде», азындан, 35 000 сёз болма герек. Артда чыкъгъан «Къумукъча-русча сёзлюкде» 30 000-ден артыкъ сёз бар деп язылса да, 18 000 сёз тюгюл къуршалмагъан. Шо сёзлюкге гирмеген 12 000 сёзню мен къошмагъа гьазирмен, тек масъала янгыз сёзлени санавунда да тюгюл. Сёзлюклени тизилген къайдалары гьалиги лексикографияны талапларына жавап бермей.


 Оларда охувчугъа берме герек маълуматлар аз. Олар бизин тилни байлыгъын гёрсетмей. Тилни байлыгъын гёрсетеген лап да агьамиятлы зат – сёзлени кёп маъналыгъы. Бизин сёзлюклерде гьалиге ерли бу масъала чечилмеген: бир тайпа уьч-дёрт маъналы сёзлени сёзлюклерде бир маънасы тюгюл гёрсетилмеген. Сонг да, айтывлар, аталар сёзлери ва бирикген сёз тагъымлар да тилни байлыгъын гёрсетеген къураллардан санала. Сёзлюклеге оланы эркин кюйде къошса яхшы болур. Бир-бир адабият тилге гирмеген диалект сёзлени де сёзлюклеге къошма герек. Тереклени, отланы, жанланы ва ш.б. затланы атларында адабият тилге гирмеген кёп диалект сёзлерибиз бар. Шолар да бизин тилибизни байлы­гъын гёрсетер эди.



Къурулуш якъдан къарагъанда, бизин сёзлюклер, оьзге тюрк тиллени сёзлюклери булан тенглешдиргенде, 50 йыллагъа ювукъ артда къалгъаныбызны исбатлай. Орфография сёзлюкню де кёп кемчилик­лери бар. Ону да янгыртып чыгъарма герек. Гьалиге ерли бир де этилмеген сёзлюклени ким этер? Масала, бизин гьали де англатыв сёзлюгюбюз ёкъ, маънадаш, къаршыдаш, аваздаш, диалект сёзлюклеге де чыкъмагъа заман болгъан. Мен билеген кюйде, шоланы уьстюнде ишлейген бирев де ёкъ. Тек тезден заман болгъан. Уьстевюне, Дагъыстан илму центрны тил ва адабият институтуну лексикология ва лексикография бёлюгюнде ишлейген къумукъ да ёкъ. Шолай болгъанда, ювукъ арада биз янгы сёзлюклер гёрмежекге ошайбыз.



Къумукъ тилни оьзге тармакъларында ишлейген алимлерибиз де аз. Кандидатларыбыз да бар, докторларыбыз да бар, тек тилни уьстюнде мекенли ишлейген алимлерибиз аз. Озокъда, оьр охув ожакъларда гьар гюн дарслар да берип, илму-ахтарыв ишлени де юрютмеге оьтесиз къыйын. Буса да, гелигиз, ана тилибизни шо якъдан да аздырмай, огъар къуллукъ этейик.



Гертилей де, Нюрмагьаммат Элдарханович тилни уьстюнде кёп йыллар ишлейген сынавлу, белгили алимибиз. Тилни уьстюнде ишлейген алимлерибиз ёкълугъу, амма алим деген атны алса да, илмугъа къошум этмейген кёп яш алимлер барлыгъы талчыкъдыра.



Нюрмагьаммат Элдархановичден сонг, филология илмуланы кандидаты, къумукъ адабиятны уьстюнде чалыша­гъан Агъарагьим Солтанмуратовгъа сёз берилди. Ол къумукъ адабият тилни айланасында оьзюню пикруларын, къаравларын айта туруп, булай деди:



–Къайсы буса да бир халкъны адабият тили амалгъа гелмек янгыз тилни оьсгенлигин гёрсетип къоймай, шо халкъны умуми маданият даражасын да гёрсете. Къумукъланы адабият тили Йырчы Къазакъны асарларындан баш ала деп токъташдырыла. ХХ юз йылны башларында белгили ярыкъландырывчу язывчубуз Абусупиян Акаев, инкъылапчы, язывчубуз Зайналабит Батырмурзаев, миллетибизни оьзге вакиллери анадаш тилибизге, ону булан байлавлу агьамиятлы масъалалагъа кёп тергев берген. Гьалиги девюрде халкъыбызны адабият тили булан янаша беш диалекти де оьмюр сюре: буйнакск, хасавюрт, тавтюп, гьайдакъ, терик.


 Эсгерилген диалектлени башлапгъы экиси белгили кюйде, адабият тилибизге кюрчю этилип салынгъан. Мен ойлашагъан кюйде, адабият тилибизге кюрчюленмеген къалгъан уьч диалектни (тавтюп, гьайдакъ ва терик) байлыкъларын да, имканлыкъларын да толу кюйде пайдаландырма тюше. Масала, тавтюп, гьайдакъ диалектлеге хас болгъан «эгечи» деген сёз бар (атасыны не де анасыны къызардашы). Амма неге буса да шо сёз адабият тилибизге гирип битмей. Шолай мисалланы дагъы да кёп гелтирме болажакъ эди.



Адабият тилни амалгъа гелтиреген, ону сакълайгъан, оьсдюреген къураллар бола. Шолардан инг башлап языв адабият барлыкъны, газетлер, журналлар чыгъарылагъанлыкъны, радио ва телеберилишлер юрюлегенликни эсгерме тюше. Къумукъ тилге гелгенде, шо къураллар бары да иш гёре деп айтып болабыз. Озокъда, сан якъдан да, санав якъдан да шо къуралланы гьалы толу кюйде бютюн деген ойдан да биз арекбиз. Адабият тил – нормалашгъан тил. Шо саялы да адабият тилде сёйлейгенлер къабул этилген шо нормаланы сакъламаса бажарылмай.



Къумукъ адабият тилге гелегенде, биз бары да къумукъча сёйлейгенлер, гьатта бир-бирде буса язывчуларыбыз да, журналистлерибиз де, ана тилни ва адабиятны касбучулары да шо нормаланы бузуп сёйлейгенин гёрме болабыз. Шо буса бары да къумукълагъа ортакъ болгъан адабият тилибизге абурсузлукъ болуп токътай.



Ана тил ва адабият булан байлавлу конкурсланы гьакъында да бир-эки сёз къошмагъа сюемен. Белгили кюйде, ана тил ва адабият булан байлавлу муаллимлени, охувчуланы арасында тюрлю-тюрлю конкурслар оьтгериле. Шолар ана тиллеге ва адабиятлагъа бакъгъан якъдагъы тергевню, сюювню артдырмакъ мурат булан оьтгерилегени ачыкъ. Амма гьакъыкъатда биревлеге шо конкурслар не ёл булан буса да ер, диплом алмакъгъа айланып къала.



Артдагъы йылларда магъа Магьачкъала шагьарны оьлчевюнде де, республикабызны оьлчевюнде де «Ана тилни инг тизив муаллими» ва «Ана тилде шиъруну инг тизив охувчу» деген конкурсларда жюрини председатели болуп ортакъчылыкъ этме тюшдю. Бир якъдан, касбусуна жаны-къаны булан янашагъан муаллимлерибиз, шиъруланы оьр даражада охуп бажарагъан охувчу яшларыбыз барына сююнмей болмайсан. Бирдагъы якъдан буса, шолардагъы тюзсюзлюклер, бир-бир ортакъчыланы ерсиз кепи бузулагъанлыгъы, хатири къалагъанлыгъы мени оьзюмню шо конкурслардан уьркютдю, гёнгюмню чыгъарды.



«Дёгерек столда» Хасавюрт районну Кёстек юрт орта школасыны муаллими Супияханым Бийболатова да ортакъчылыкъ этди. Супияханым Бийболатова оьзю де сынавлу муаллим, муаллимлер учун дарсларда къолламагъа тематика планланы басмадан чыгъарып гьазир этген. Гелигиз, огъар тынглайыкъ.



–Мен Хасавюрт районну Кёстек школасы райондагъы школасындан гелгенмен. Бугюнлерде Хасавюрт районну 23 школасында къумукъ тил дарслар юрюле. Районну муаллимлери ва охувчулары республикада оьтгерилеген агьвалатланы кёплеринде ортакъчылыкъ эте. Бизин школаланы яшлары республика оьлчевде макътавлу ерлеге де ес бола.


 Шолай да, «Йылны инг яхшы муаллими» деген ярышларда да бизин районну муаллимлери ортакъчылыкъ этелер. Мен оьзюм де 2014-нчю йылда шонда ортакъчылыкъ этдим. Кёбюсю муаллимлер – оьзлени ишин сюеген ва ишине берилген адамлар. Буссагьатгъы заманны талапларына гёре ишлемеге ана тиллени муаллимлерине тынч тюгюл. Эгер де башгъа дарслардан материалны алып тюрлю-тюрлюлерин къоллама бола бусанг, бизин ана тиллерде шолай материаллар аз.



Ана тиллени муаллимлерине кёмек гьисапда мен «Тематика планлар» чыгъардым. Ону Дагъыстанны къумукъ юртларыны муаллимлерини кёбюсю къоллай. Класланы журналларына орус тилде язмакъны талап этегенине гёре, мен о планланы къумукъчадан къайры орус тилде де язып чыгъаргъанман.



Бу йылны башындан берли, пачалыкъ билим берив талапгъа (ФГОС) гёре тизилмеген, гьалиги талаплагъа къыйышмай­гъан китапланы школа китапханалардан тайдырмакъ деген къарар кёбюсю муаллимлени ойгъа салды. Орнунда чыкъгъан китаплар да ёкъ яда бизге етишмеген. Китап къолунда барда да яшланы гьаваслыгъын артдырмагъа къыйын вакътиде, оланы да алып къойгъанда, четимликлер эки къабат арта.


 Бизин китаплар таъмин этме тарыкъ къурумлар бу ишни къачан ёрукъгъа салар деген уллу сорав тувулуна. Уьстевюне, мен англагъан кюйде, къумукъ китапланы уьстюнде ишлеме де башланмагъан деген хабар мени бек къарсалатды. Мен оьзюм китапланы кемчиликлерини гьакъында язып, билим беривню район управлениесине нече керен де йибергенмен. Олар да оьрдеги къурумлагъа язып йибергендир. Амма алдагъы китаплардан башгъа, кёп арив китаплар болажакъ деген ойгъа къуллукъ этмеймен. Бир-эки кемчиликлерин гьисапгъа алып онгарса ярар эди. Мен 6-7-нчи, 8-9-нчу класлар учунгъу къумукъ тил китапланы гьакъында сёйлеймен.



Муаллимлеге кёмек болсун деп «Бизин тил» деген журнал чыгъарылып тура. Кёп муаллимлер ондан оьзлеге пайда да ала. Шолай тюрлю-тюрлю чаралар этилип турса да, ишге къуршалма болагъан чакъы адамланы кёбюсю ягъадан къарайгъанлыкъ ишни алгъа юрютмеге имканлыкъ бермей.



Ана тил дарсланы масъаласы артдагъы 9-10 йылны узагъында тилин сюеген, ону гележегине талчыгъагъан адамлар учун инг де уллу масъалаланы бири болуп токътады десек, ялгъан болмас. Булай болгъанлыгъы да англашыла. Арагъа ЕГЭ, сонг буса ОГЭ гиргенли, булагъа уллу агьамият берилме башлады. О буса ана тиллени агьамиятлыгъын кемитди.



Бугюнлерде бираз тынчлыкъ гелтиреген барыбызны да къастлыгъыбыз булан ана тиллеге сагьатлар къошулуп, алдагъы кююне къайтды. Бир сагьатны да кёп уллу пайдасы бар ана тил ва адабият учун. Алда бир-бир уллу темаланы уьстюнде кёп токътап болмай эдик буса, гьали бирдагъы бир сагьаты къошулгъанлыгъы уллу кёмек болду. Тек чечилмеген масъалалар гьали де бар, оланы уьстюнде ишлейген адамлар да болма герек эди.



«Тангчолпан» журналны редактору, шаир Супиянат Мамаева, ана тил ва адабият дарсларда муаллимлер къумукъ тилде чыгъагъан газетлени, журналланы къолламагъа имканлыкъ бар экенин эсгерди.



–Бизин милли журналланы ва газетлени къолугъузгъа алсагъыз, гьар дарсда къоллап болардай маълуматлар, адабият асарлар, тарихи бетлеринден къужурлу мисаллар тапмагъа боласыз. Муаллимлер шолай имканлыкъланы къолламагъа герек. Журналлагъа, газетлеге язылмагъа герек. Язывчулар булан, шаирлер булан да оьтгереген ишлеригизни жанландырма тюше. Даим бир шаирни, язывчуну чакъырып турмай, башгъа-башгъа шаирлер, оланы асарлары булан охувчуланы таныш этмеге де ярай. Биз алда шолай эте эдик. Мен оьзюм де школада муаллим болуп чалышгъанман. Адабият журналлардан янгы асарланы, адабиятда янгы атланы биле эдик. Даим бир ерде турмай, бары да якъдан имканлыкъланы къоллап, алгъа бармагъа герек.



«Дёгерек столда» ортакъчылыкъ этмеге Къарабудагъгент юртну школаларыны муаллимлери де гелген эди. Къарабудагъгент юртдагъы гимназияда ана тил ва адабият дарсланы муаллими Иманият Гьажиева оьзлени охув ожагъында ана тил ва адабиятгъа берилген дарсланы санаву кемитилгенни бек талчыгъып эсгерди. Бу охув йылда школаланы директорларына оьзлени къаравуна гёре ана тил ва адабият дарсланы санавун токъташдырмагъа ихтияр берилген. Шо ихтияр булан пайдаланып, бир-бир школалар, Къарабудагъгент гимназияда ана тил ва адабият дарслар учун 5-9-нчу класлагъа жумада 2 дарс токъташдырылгъан буса, 10-11-нчи класлар учун, умуми алгъанда, 1 сагьат, 1 сагьат десек де, 45 минут заман берилген. Гертилей де, жумада 45 минут заманны ичинде ана тил ва адабият дарслар оьтгермеге бажарыламы?



Эсгерилген гимназияны бирдагъы муаллими Айгьанат Арсланбекова ана тил ва адабият китаплар ФГОС-гъа къыйышмай, оланы къолламагъа ярамай, тезлик булан тайдырыгъыз деген талап салынагъанлыгъы дарсланы юрютегенде дагъы да артыкъ четимликлер тувдургъанын эсгерди.



–Йылны ортасында эсги программалы деп китапланы чыгъарып алып къойма ярайгъан затмы, орнуна китаплар чыгъарып школалагъа тапшургъанча, китаплар булан ишлеме ярамай деп къарар чыгъарып къоямы? Муна, оьрдеги къурумлардан бизге чатакъ салынса тюгюл, енгиллик ёкъ деп айтмагъа сюемен.



Къоркъмаскъала юрт школаны муаллимлери Абидат Абулашова ва Умгьани Тавекелова да лакъыргъа къошулду, ана тил масъалаланы айланасында оьзлени пикруларын айтды. Адибат Абулашова булай деди:



–Мен ойлашагъан кюйде, ана тилине сююв, огъар къараву ожакъдан, ата-анадан башланма герек. Эгер де яш ана тилини татывун уьюнде гиччиден сезмеген буса, не муаллимлер, не де университетлерде алимлер сингдирип болмай.



Озокъда, школаларда охутув китаплар етишмейгенлиги, методика пособиелер ёкълугъу бизин ишибизни бек четимлешдире. Амма шолардан алдын болуп токътайгъан масъала – гьалиги вакътиде яшланы ва ата-аналаны ана тилге бакъгъан янашыву ва къараву. ЕГЭ арагъа чыкъгъандан берли, кёбюсю ата-аналар яшлары экзамен береген дарсгъа кёп заман айырмакъ мурат булан ана тил дарсдан азат этмекни къастын этип айланалар. Ана тил дарсдан ЕГЭ берилмей, шогъар юрюмесе де ярай, шону орнуна палан дарсдан репетитор тутуп, шогъар юрюсе пайдалы дейген ата-аналар кёп бар. Жумада оьтгерилеген 36 дарсны ичинде яшлар 3 дарсда ана тилинде сёйлей. Уьюнде орусча, орамда орусча сёйлейген яшлар жумада 2-3 керен болагъан ана тил дарсланы биринден-бирине гелгинче алда гечилген теманы чы нечик де, тилни де унута.



Иш ёлдашыны сёзюн узата туруп, Къоркъмаскъала школаны бирдагъы муаллими Умгьани Тавекелова, ана тил ва адабият дарслагъа берилген сагьатлар аз экенлигин, шолай да яшлар учун, муаллимлер учун Интернетден алып къолламагъа материаллар аз экенин эсгерди. Натижада муаллимлер учун шолай бир сайт ачылса, яшлар учун да, муаллимлер учун да пайдасы болажакъны эсгерди.



Тёбен Къазанышдагъы кёп тармакълы лицейни ана тил ва адабият дарсларыны муаллими Кумсият Миятлиева да булай деди:



–Тёбен Къазаныш кёп тармакълы лицейде де ана тиллени дарсларына бакъгъан якъда мунда айтылып гетген четимликлер ёлугъа. Бизде де къолланып тургъан китаплар янгы охув талаплагъа къыйышмай деп, китапханадан тайдырма борчлу этди. Тек яшланы къолларында къалгъан китапланы кёмек­лиги булан пайдаланып турабыз. Нечик алай да, ана тил дарсланы даражасын тюшме къоймасны къастын этебиз.



Шо мурат булан гьар йыл ана тил дарсланы жумалыгъында къумукъ белгили адамлар булан таныш этмек муратда лицейге къумукъ шаирлер, йыравлар, жамият чалышывчулар чакъырыла. Яшлар оланы алдында шиъруларын охуй, йырлай, спектакллер гёрсете. Шо ишлер де яшланы ана тилге, анадаш халкъына бакъгъан сюювюн артдырмагъа кёмек эте.



Ана тиллени масъалаларына ба­гъышлангъан «дёгерек столну» ахырында газетни редакциясыны къуллукъчулары да оьзлени таклифлерин айтды. Газетни редакциясыны бёлюгюню редактору 
Паху Гьайбуллаева яшлар учун оьзю ачгъан «Къарлыгъач» деген сайт барлыгъын, ону ишин янгыртма гёз алгъа тутгъанлыгъын эсгере туруп, ана тил дарслагъа бармасын дейген ата-аналаны атларын, школаларда ана тил дарсланы оьтгеривде чатакъ салагъан адамланы атларын аян этип арагъа чыгъармакъны таклиф этди.



Газетни яшёрюмлени, билим беривню, спортну ва дин масъаланы бёлюгюню редактору Насрулла Байболатов, «дёгерек столну» ортакъчыларына бары да ишин де къоюп гелип, оьзлени пикруларын айтгъаны учун баракалла билдирди ва оьрде айтылгъан пикруланы толу кюйде якълады.



«Дёгерек столда» болгъан пикру алышдырывну натижаларын чыгъара туруп, ана тил масъалаланы чечив ёлларын ахтарывда шулай гьасиллеге де гелдик: башгъа тюрк миллетлени сёзлюклери булан тенглешдиргенде, 50 йылгъа артда къалгъанбыз, сёзлюклени янгыртма тарыкъ; тилни оьсдюрюв ёлланы тапма, ана тилге сюювню ва яшланы гьаваслыгъын артдырывну агьлюден башлама, бирев-биревге саллап турмай, гьар ким оьзю болагъан ишни бойнуна алып юрютме ва къумукъ охувчулар, муаллимлер учун сайт ачма тюшегени эсгерилди.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля