Ана тил дарсларда ёлугъагъан четимликлер

   


Бизге белгили кюйде, кёбюсю къумукъ юртлар шагьарлагъа ювукъда ерлешген. Озокъда, шагьарлар болгъунча, къумукъ халкъны топуракълары яшавлукъ учун онгайлы болмакъгъа гёре, уьлкебизни гьар ерлеринден гёчюп халкълар геле тургъан.



Шолайлыкъда, кёп халкъ яшавлукъ этип турагъан ерлерибиз, тюрлю-тюрлю онгайлыкълар себепли болуп, шагьарлагъа айлангъан. Шагьарлагъа айлангъан сонг да, бир къадар кёп тюрлю яшав шартлары да болдурулгъан.


 


Юрт яшав шагьар яшавдан башгъа экени де бизге белгили. Инсан не заманда да тынч яшавну, къаркъарасына енгилликни ахтара юрюген. Демек, шагьарлагъа гёчюв башлана. Шагьарлагъа башгъа миллетлер булан янаша къумукълар да гёче. Баш вакътилеринде тюрлю миллетлени вакиллери де гьазиринде къумукъ тилни уьйренип, бизин халкъ булан къатнап юрюгенлер. Оьзтёрече жагьлыгъына, тирилигине гёре къумукъ тилни де яхшы уьйренип, оланы вакиллери тил илмуда ва башгъа тюрлю тармакъларда уьстюнлюклер алып юрюгенлери де болгъаны бизге белгили.



Мактап яшавун алсакъ, тилден оьтгерилеген район ва республика олимпиадаларыбызда, тюрлю конкурсларда алдынлы ерлени алып юрюген авар, лак, дарги яшланы мисалгъа гелтирип де болабыз.



Гьали буса юртларда гьал бютюнлей башгъа. Тюрлю-тюрлю себеплерден юрт мактаплагъа шагьарлардан гелип охуйгъан яшланы санаву арта бара. Класгъа бир яш къошулуп къалса да, савлай класны сёзю орус тилге айланып къала. Ана тилде сёйлейген яшланы санаву кемий бара. Озокъда, яшланы олай болмакълыгъына телевизор да, компьютер де «кёмек» эте. Шо тайпа яшлар яшайгъан еринде охусун десек де, гьар ким сюйген еринде охума ихтияры бар деген законгъа къаршы чыгъабыз.



Гелип, аз да гетмей, тилибизни де уьйренип, къумукъ тил дарсларда актив кюйде ортакъчылыкъ этеген оьзге миллетлени вакиллери ёлукъмайгъан болду. Бу гьал яшлар бавларында да гёрюне. Мактапгъа гелгенде пачалыкъ охутув талапларына билим даражасы къыйышсын деп, юртлардагъы гиччипавланы кёплерин шагьар яслиге алып юрюйлер. О яшлар да, озокъда, яслилерде орус тилде сёйлеме уьйренип, юрт мактапгъа гелгенде де уьйренген тилинде сёйлейлер.



Кёбюсю юрт мактаплар экинчи плангъа гёчюп ишлейгенни де айтсакъ, башлапгъы класларда жумада эки дарс тюгюл ана тил болмайгъанны да эсгерсек, къумукъ тилни бугюнгю амалсызлыгъы мунаман деп гёрюнюп къала. Шу барышда гетсе, узакъ къалмай ана тиллер де унутулажагъына шек де ёкъ.



Алдын (10-15 йыллар алда) ана тил ва адабият дарсларда яшланы тарбия масъалалары алгъа чыгъып, патриот ругьу, ата-анагъа сюювю, табиатгъа тюз къараву – къайсын бирин айтайыкъ, загьматгъа сюювю ахтарыла гелген буса, гьали охувчу яшланы ана тилге янашывун, тергевюн алышдырмакъ, сюювюн уятмакъ деген масъала биринчилерден болуп токътай.



Нечик айландырсакъ да, оьз адабиятыбыз йимик яшны тарбиялайгъан дарс ёкъ. Орус язывчулар болсун, тыш авторлар болсун, оланы асарлары оьзлеге хас битимине гёре тарбиялай. Къумукъ, дагъыстан авторланы асарлары бизге таныш, ювукъ къылыкъланы, хасиятланы гёрсетип геле.



Нечакъы шону гёз алгъа тутсакъ да, оьрде эсгерилгени йимик, гьали муаллимни борчу – ана тиллеге охувчуланы артыкъ тергевюн бакъдырмакъ болуп токътай.



ЕГЭ-ни заралы да бар, озокъда. Кёбюсю охувчуланы тергевю шо экзамен береген дарслагъа бакъгъан. Ата-ана да авлетлеринден шону талап эте. Эсгерилген масъалада ата-ананы ролю кёп уллу ерни тута. Бугюн алдыбызгъа охума гелеген яшланы ата-аналарыны чагъы – 30-40 йыл. Оланы кёбюсюню сёзю орус тилде юрюле. Юрт ерлерде де шолай болуп бара. Олай болгъанда, уьйде гюнню кёп заманын оьтгереген яшланы тили де къайсы болажагъы ачыкъ.



Гюнде 2–3 сагьат сама телевизоргъа къарамайгъан гиши ёкъдур. Ярамаймы дагъы айтгъаны болагъан гьаким тайпалагъа хоншу Мычыгъышда, Ингушетияда, Татарстанда, Башкъыртстанда йимик милли каналлар ачмагъа? Англайбыз, кёп миллетли Дагъыс­танда онча каналны ачма да харж ягъындан авурдур. Далапчылар, мадары барлар да къол ялгъап йиберсе, гюнде 2–3 сагьат сама ана тилде уллу да, яш да къарап турар йимик берилишлер салма бажарылажакъ эди.



Бир гесек алда бир-бир мультиклени къумукъ тилге гёчюрюп гёрсетип йибергенде, «О сёз недир? Бу сёз недир?» деген соравлардан орамдан оьтюп болмай эдик десе де ярай. Къаравчуланы тергевюн тартып, иштагьын гелтирердей берилишлер болма тюше. Бу ерде – телевидениени таъсирли гючю кёп уллу.



Ана тилден дарс беремен деп мактапгъа гелген касбучуланы алсакъ, оланы гьазирлик даражасы да рази къалдырмай. Бугюнгю талаплагъа гёре иш гёрсетип болагъанлары да сийрек ёлугъа. Шу бары да оьрде эсгерилген себеплени натижасында мактаплагъа оьр охув ожакъланы, педучилищелени битдирип гелеген яш муаллимлени гьазирлиги де кёп осал.



Мактапда яш 5–6 янгы сёз булан таныш болмайгъан бир дарс да оьтме тюшмей. Гьар йыл ана тилни жумалыгъын, байрамын, шаирлер булан, пасигь тили булангъы адамлар булан ёлугъувлар оьтгерме герек.



Анадаш театр булан, «Ёлдаш» газет булан, музейлерибиз, маданият уьйлерибиз булан тыгъыс байлавлукъ юрютме герек.



Гьарибиз ер-ерде къуруй турагъан оьзенибизге ана тил деп айтагъан асил сёзлерден тамгъан таза сувларыбыздан къошум этсек, тилибиз дериядай болуп чалкъынып гетмесми?


 

Дина Аселдерова,

Атланавул гимназияны муаллими.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля