Орус алимни къумукъ тилге этген къошуму


Тимофей Макаровну къумукъ грамматикасына – 170 йыл

 


«Ёлдаш» газетни прес-клубунда белгили орус алим Тимофей Макаров къумукъ грамматиканы мекенли ахтарып китап чыгъаргъандан берли 170 йыл тамамлангъангъа байлавлу «дёгерек столну» айланасында пикру алышдырыв оьтгерилди. Газетни баш редактору Камил Алиев баш сёз булан жыйынны ачды ва юрютдю.



–Бир-бир адамлар бола, агьвалатлар бола, тарихге гетсе де, къайтып-къайтып эсге геле, яшавгъа гире. Тимофей Макаров ахтаргъан кавказ диалектини татар (къумукъ) грамматикасы да – 1848-нчи йылда чыкъгъан шолай бир агьвалат. Чыкъса да, 126 йыл гёз алдан тайып тургъан, 1973-нчю йыл болгъанча эсгерилмеген.



Айтма герек, Тимофей Макаров янгыз грамматика, тил илмуну тарма­гъында чалышып тургъан адам тюгюл, къумукъланы тарихин ахтарывда да, архивлени ахтарывда да оьзюню заманына гёре яхшы къошум этген адам. О замангъы гьакимиятны тапшуруву булан къумукъ бийлени тарихин ахтаргъан, жыйгъан, ёрукъгъа салгъан алимлени бириси.



Шо заманларда къумукъ грамматиканы ахтарагъанлар болгъаны тамаша да тие эди. Тек гьали, билимлер, анг­лавлар артгъанда, башгъа гёзден къарайбыз. Неге тюгюл де, бизин тилибизни о заман гючю болгъан, дипломатия аралыкъларда да къолланып юрюген, тарихи китап­лар язылгъан.



Тарихибизни ахтаргъан, язгъан адамлагъа да янгы гёзден къарама заман болгъан. Бугюнгю бизин ёлугъувубуз да янгы къаравлагъа, янгы къыйматлавлагъа ёл ачар деп эсиме геле. «Дёгерек столубузну» темасы да –Тимофей Макаров ва ону къумукъ грамматикасы. Китабыны 170 йыллы­гъына багъышлана. Оьзюню юбилейи чи оьтген. Ол 1822-нчи йылда тувгъан. Гьали оьзге ёлдашлагъа да тынгла­йыкъ.


Алим ва жамият чалышывчу Салав Алиев:



–Агьамият берип къарагъан буса­гъыз, китапда «Грамматика» деген сёзню автор гьар гезик уллу гьарплар булан яза. Шо мени ойлашдырды. Уллу пачалыкъгъа къошулгъан тарихге къара­гъанда, чатырашгъан заманда, халкъны бир ягъындан халкъчылыгъы да арта, тарихни алдындагъы жавап­лыгъы да арта, гючлене. ­Оьзюню оьзденлигин, грамматикада болсун, адабиятда болсун, гёрсетмеге башлай. Огъар баш салгъан 900-нчю асруда – Микайыл Башту. Яхшы ойлашып къарасакъ, Микайыл – бизин ажам язывну кюрчюсюн салгъан адам. Тимофей Макаров къумукъ грамматиканы 1848-нчи йыл язгъанда огъар 26-27 йыллар бола болгъан. Шо йыл – бизин къумукълар учун, дагъыстанлылар учун берекетли йыл. Девлетмурза Шихалиев къумукъну тарихин шо йыл язгъан. Макаров шо йылларда къумукъ дарс китап чыгъарма умутлу да болгъан. Бу – уллу къоччакълыкъ. Биз бугюн сёйлейген тарихде болгъан илму уьстюнлюклерибизни айта туруп, тил илмубузну оьсдюрювню гьакъында да ойлашма герекбиз. Къумукъ тилни нечик оьс­дюрме герекни масъаласын арагъа салма герек. Шу тармакъда касбучулар етишмейгенлик – кёп уллу масъала.



Тимофей Макаров бизин халкъгъа этген къуллукъгъа чакъы тийишли къайтарыш этип де битмегенбиз. Гиччирек китапчалар этип буса да бар кююнде ону ишин халкъны арасында яймагъанбыз. Биз ону грамматикасын ва этген ишлерин арагъа чыгъаргъанлы да 50 йыллар оьтюп тура. Бир юртдагъы орамгъа сама ону атын къойма герек эди. Ону илму яратывчулугъуна багъышлап айрыча илму-конференция оьтгерме де герек деп ойлашаман. Темасы да – «Тимофей Макаров ва къумукъ тилни гележек оьсювю». Янгы наслу учун да пайдалы болажакъ.





Гьали Макаровну грамматикасына тергев этмейген адам ёкъ. Неге тюгюл де, ону грамматикасы тенглешдирив грамматика. Онда тюрк тилни, арап тилни, ногъай тилни, азербайжан тилни ва оьзгелерин эсгере. Бизин вакътиде охуйгъанда гьалиги гележек заманны айтмай эди. Алты падеж бар дей эди, еттинчи – чакъырыв падеж. Ондан алдагъы адабиятда битген гетген заман ёкъ. Къакъашуралы Абдурагьман, Умму Камал болгъан деген англавну билмей. Къазакъда да ёкъ болгъан деген англав. Мен неге тергев этдим бу халкъгъа деген соравну бере Макаров оьзю язгъан Грамматика китапдагъы гиришив сёзюнде. Гьашыкъман, сюемен деп жавап да бере. Бизин халкъгъа этген къуллугъу учун, мен бирдагъы айтаман, бу адамгъа биз къайтарышын гьали де этмегенбиз.


Профессор Забит Акавов:



–Тимофей Макаров оьз заманында этген иш, озокъда, къоччакълыкъ. Гертиден де, илму-конференция оьтгермек – биз этип болагъан гьаракат. Грамматиканы гьакъында айтсакъ, Магьаммат-Апенди Османов мени бу ёлгъа салгъан Макаровну ишлери деп эсгере. Санкт-Петербургда архивлерде ишлеп болагъан къумукъ яшлар бар. Олардан да пайдаланып болабыз.



Тил илмугъа янгы гёзден къарав тарыкъ. Мен гьали болгъанча язгъан илму ишлеге янгы гёзден къарайгъан болуп тураман. Савлай адабиятыбызны да, маданиятыбызны да алып къарагъанда, бизин битимибизни, къумукълугъубузну дюнья даражасына чыгъарагъан материаллар бар. Мени буссагьатгъы заманда къыйнайгъан масъала – Хасайбек Уцмиевни кагъызларына англатывлар бермек. Бизин кёп теренлешген тамурлары булангъы адабиятыбыз, маданиятыбыз, тилибиз бар. Бизин бай тилибизге грамматиканы язып мекенли къошум этген Тимофей Макаров да.



ДГУ-да Дагъыстан адабиятланы кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты Агъарагьим


Солтанмуратов:



–Булай ёлугъувларыбызны маънасы янгыз тарихде болгъан агьвалатланы эсгерип къоймай, шолардан таба дарс алып, бугюнгю яшавубузну, гележегибизни, алда токътагъан масъалаланы арагъа салып ой къурсакъ пайдалы болажакъ. Озокъда, Тимофей Макаров бизин миллетибизни вакили болмаса да, бизге кёп пайдалы иш этген адам. Шо китабыны гиришив сёзюнде де ол бизин халкъгъа бакъгъан якъда исси янашывун гёрсетген. Шонда бизин тилибизге байлавлу айтгъан калималарына тергев бердим. Орусча гелтирейим: «Из всех народов, населяющих Кавказ, мне больше всех понравились кумыки по определённости и точности языка».



Мунда бизин халкъны Европа цивилизациягъа ювукълугъун да эсгере. Тилибизге байлавлу Макаров айтгъан сёзлени Абусупиян Акаев де ташдыра. Ол тюрк тиллени инг де асили бизде, деп айтгъаны негьакъ тюгюл. Бу эки де адам бири ичден, тенглешдирип билип, биревюсю тилибизни ахтарып билип, огъар шолай даражалы багьа берип болгъан. Экевюню де ою раслаша, бирге геле.



Макаров къумукъланы адабият тили амалгъа гелгенни исбатлай. Бизин тилибизни тарихдеги тутгъан ерин белгилей. Мунда о гьакъда илму-конференция этмекни масъаласы гётерилди. Гьали болгъанча этилмей тургъаны да – уллу кемчилик. Макаровну китабыны, ону яратывчулукъ варислигини гьакъында конференция оьтгерме тийишли гёремен. Шонда бизин тилибизни, адабиятыбызны гьалиги масъалаларыны гьакъында сёйлеме де имканлыкълар тувулунажакъ.



Жамият чалышывчу Гьюсен


Адилов:



–Макаровну грамматикасы, нечик де язайым, болгъаны болсун деп язылгъан китап тюгюл. Авторгъа бу гьакъылны берген адам да болма герек. Шихалиевни къумукъну гьакъындагъы макъаласы да шо йыл чыкъгъан. Макаров да, Шихалиев де бизин тилни маънасын, байлыгъын, теренлигин билеген адамлар болгъан.



Мюнкюллюню, Къарткъожакъны йырына къарасакъ, къумукъ тилни тазалыгъын, байлыгъын гёребиз. О заманларда савлай Темиркъазыкъ Кавказны халкъларына бизин тил ортакъ тил де болгъан. Макаров шону англагъан ва грамматикасын да язгъан. Шо бизин миллет учун – уллу даража ва байлыкъ.



«Дёгерек столну» ортакъчылары жыйынны ахырында гележекде шулай таклифлени яшавгъа чыгъарма тийишли гёрюп якъладылар:



Т.Макаровну Грамматика китабын янгыдан, бар кююнде чыгъармакъ.



Т.Макаровну яратывчу варислигине байлавлу илму-конференция оьтгермек.



Ону атын къумукъ юртланы бир орамына къоймакъ.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля