Нюрмагьаммат Гьажиагьматов: «Ана тилибизге бакъгъан гьасиретлик сувумасын»


Пятница, 25.05.2018г. - "ЁЛДАШ".


Тангала, май айны 26-сында, бизин уьлкеде Филологну гюню белгилене. Шону гёз алгъа тутуп, мен кёп йылланы боюнда илмуну теренине тюшюнюп чалышагъан белгили алим Нюрмагьаммат


Гьажиагьматов булан ёлугъуп лакъыр этмеге токъташдым. Ол илмуда оьр даражалагъа етишгенчеге оьтген ёлну гьакъындан къайры да, къумукъ тил бугюнлеге ерли некъадар ахтарылгъаны, олай да шо тармакъда гележекде чечилмеге тюшеген масъалаланы айланасында юрюлген тюпде берилеген шо лакъырлашыв охувчуланы тергевюн тартажагъына инанаман.   


 

– Нюрмагьаммат Элдарханович, бир башлап сизин Филологланы гюню булан къутлайман. Шо къутлавларым тилни ва адабиятны ахтарывну уьстюнде ишлейген алимлеге ва эсгерилген тармакъда чалышагъан муаллимлеге етишежекге умутлуман. Шондан сонг да, сиз бугюнлеге ерли къумукъ тил ва адабият илму якъдан не къадар ахтарылгъаны гьакъда къысгъача айтгъаныгъызны сюемен. Сиз оьзюгюз де илмуну ахтарыв ёлуна нечик тюшдюгюз?



– Шо гьакъда айтмагъа магъа тынч да дюр, къыйын да. Неге тюгюл де, къумукъ тилни ахтарывда оьзлени аямай чалышып, шо тармакъгъа мекенли къошум этген алимлерден мен оьзюм де, бугюнлерде юрт школаларда ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлени кёплери де дарс алгъан. Айтагъаным, биринчилей, бизин факультетде ишлеп тургъан, оьзюм олардан илгьам алгъан, ятгъан, ери ярыкъ болсун, Юсуп Жанмавов, Жангиши Хангишиев, Нюраммат Оьлмесов къумукъ тилни бары да бёлюклерине байлавлу илму ахтарывлар юрютдю. Тилни къурулушундан къайры, ону диалектлерине де оланы илму ишлеринде агьамият берилип турду. Къумукъ тилни оьзге тюрк тиллер булан тенглешдиривге де агьамият берилди. Олар юрютеген ахтарывларындан илгьам алып дегенлей, шо заман Жангиши Магьамматович юрютеген кружокгъа къуршалып, мени оьзюмню де илмугъа бакъгъан якъдагъы гьаваслыгъым артды. Студентлени арасында юрюлеген илму конференцияларда ортакъчылыкъ этип турдум. Шо заманда дагъыстан адабиятланы кафедрасыны ёлбашчысы Салав Магьамматсалигьович Алиев де магъа аспирантурагъа тюшмеге таклиф этип, шогъар болушлукъ этгенлерден болду.



Бир де къопдурувсуз айтгъанда, оьрде мен оьзлени атларын эсгереген бизин белгили алимлер илмуну ахтарыв ёлуна тюшгениме таъсир этди деп айтмагъа ярай. Олар малим этген илму ахтарывларыны агьамиятлыгъы гьисапгъа алынып, оьрде атлары айтылагъан алимлеге бизин республикадан тышда да шайлы абур этиле эди. Оьр охув ожакъны тамамлап, Ленинградгъа аспирантурагъа охумагъа тюшмеге баргъанда, белгили алим, академик Андрей Николаевич Кононов мен къайдан гелгенимни билгенде, бир башлап муаллимим Юсуп Жангишиевич Жанмавовгъа оьр даражалы касбучугъа гьисапда къыймат берип сёйлегени де шону магъа бирдагъы исбатлады.  



Бугюнлеге ерли де арасы бёлюнмейген кюйде ахтарывлар узатылып, илму ишлер де якъланагъанын гёз алгъа тутуп, къумукъ тил янгыз дагъыстан тиллени арасында тюгюл, савлай тюрк дюньясында да мекенли кюйде ахтарылып гелеген тиллени бириси гьисаплана деп айтмагъа бажарыла.



Шолай, лап бырынгъы девюрлерден белгили халкъ авуз яратывчулукъдан башлап, бизин замангъа ерлиги адабият асарлар илму якъдан ахтарылып геле. Адабият илму ахтарывгъа гёрмекли къошум этген Абдулгьаким Гьажиев, Салав Алиев, Абдулкъадир Абдуллатипов, Забит Акавов, Гьасан Оразаев, Агъарагьим Солтанмуратов, Малик Гьюсейнов ва кёп оьзгелери уллу гьюрметге лайыкълы. Шондан къайры да, оьзлени атларын бирлерин айтып, бирлерин къойсам, хатири де къалмакъ бар, алимлик ёлуна артдагъы йылларда тюшгенлер де тилни ва адабиятны ахтарывда асувлу кюйде чалыша.


– Тек илму ахтарывларда гьалиге ерли таман чакъы даражада тергев берилмей турагъан масъалалар да бардыр…



– Озокъда бар. Сёз байлыгъы оьтесиз кюйде бай бизин къумукъ тилни диалектлери толу кюйде ахтарылып битмеген. Мен ойлашагъан кюйде, къумукъ тилни диалектлерини сёзлюгю чыгъарылса да, шо тармакъгъа мекенли къошум болажакъ эди. Ана тилибизни синтаксиси, дейгеним, жумланы къурулушу да аз ахтарылгъан. Шондан къайры да, токътав белгилени, морфологияны, айтагъаным, тил гесимлери де оьзге къардаш тюрк тиллер булан тенглешдирилип ахтарылмагъа тюше. Токътав белгилени салынагъан къайдалары да гьалиге ерли токъташдырылып битмеген. Сёзлюклер чыгъармакъ да бизин сыйлы борчубуз кюйде къалып тура. Неге тюгюл, басмадан чыгъарылып къолубузгъа тюшген сёзлюклерде кёп санавда янгылышлар йиберилген.



Шолар да гьеч эди. Гьалиге ерли чыгъа­рылгъан сёзлюклерде къумукъ тилни сёз байлыгъы толу кюйде къуршалмагъан. Мен гьисап этеген кюйде, къумукъ тилни англатыв (толковый) сёзлюгюн гьазирлеп чыгъармагъа да заман болгъан. Къумукълагъа къардаш балкъар, къарачай халкъларыны шолай сёзлюклери тезден берли чыгъарылгъан.



Сонг да, охувчу яшлар учун айры-айры этип маънадашланы, аваздашланы ва къаршыдашланы сёзлюклерин чыгъар­макъ да агьамиятлы кюйде къалып тура. Озокъда, сёзлюклени чыгъарыв биревню иши тюгюл. Шо гьаракатгъа сёзлюклени тизеген къайдаларын мекенли кюйде билеген, шоланы уьстюнде ишлейген алимлеге барысына да бирлешип къуршалмагъа тюше. Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тил, адабият, инчесаният институтуну ёлбашчысыны къуллугъуна пагьмулу алим, къумукъ улан Абусупиян Акамов белгиленген сонг шо масъаланы чечивню ёллары белгиленежекге инамлыкъ тувулуна.    



Шону булан бирге адабиятда язывчуланы, шаирлени чебер асарларыны тилин ахтарывгъа да бугюнлеге ерли тийишли тергев берилмеген кюйде къалып тура.


– Нюрмагьаммат Элдарханович, сиз алим гьисапда илму ахтарывларда тилни не йимик масъалаларына тергев бересиз?



– Бугюнлеге ерли басмадан чы­гъып малим этилген илму ишлеримни санаву эки юзден де оьте. Шоланы арасында етти илму монография да бар. Илмуда юрюлеген ахтарывларымны аслам пайы ону теориясына, дагъы да ачыкълашдырып айтсам, къумукъ тилни ишлик (глагол) къалиплерине, сёз байлыгъын ахтарывгъа багъышлана. Шолар да аслу гьалда оьзге тюрк тиллер булан тенглешдирилип бериле. Сонг да, школалар учун башлапгъы ва оьр класлагъа охув китапланы, олай да сёзлюклени тизивге оьр охув ожакъда ишлемеге башлагъан биринчи йылларымдан тутуп да тергев берип гелемен. Мени илму ёлбашчылыгъым булан бугюнлеге ерли уьч докторлукъ, йигирмадан да артыкъ кандидатлыкъ диссертация якълангъанын да ораву гелгенде шу ерде эсгермекни де ти­йишли гёремен. Буссагьатгъы вакътиде магистратурада охувун узатагъанлагъа да мен илму-ахтарыв ёлуна тюшмеге умут этегенлеге оьзюмню къолумдан гелеген гьаракатны болдурмагъа гьазирмен.


– Англашыла. Тек, мен ойлаша­гъан кюйде, жагьиллер илму булан иштагьланмай. Шондан къайры да, филология факультетни орус-дагъыс­тан бёлюгюне тюшегенлени санаву да йыл сайын аз бола. Тувулунгъан шо гьалны себеплерин сиз нечик англатажакъ эдигиз?



– Гертилей де, бугюнлерде оьзлер учун шагьра ёллар ачылса да, жагьиллер илму булан яшавун байламагъа айтардай гьаваслыкъ этмей. Бизге охумагъа къабул этилегенлени санаву да хыйлы кемиген. Шону себеплери де шулай. Бизин университетге тюшеген студентлени санаву Москвадан гёрсетилген гесимлерден гьасил бола. Сонг да, тил, адабият, маданият, инчесаният йимик, миллетни менлигин болдура­гъан тармакълагъа гьаваслылар мекенли кемип бара. Шо да гьалиги яшав шартлар булан, дейгеним, аслу гьалда мадарлыкъны таъмин этмеге болагъан касбулар кёп танглана.


Йигирма йыллар алъякъда орус-дагъыстан бёлюк дагъыстан филология факультет гьисапда айрыча иш гёрегенде, гьар курсда билим алагъан къумукъ студентлени санаву гьалиден хыйлы артыкъ эди. Шо, Насрулла, сени де эсингдедир?! Шо йыллар сен оьзюнг де бизде билим алдынг…


– Озокъда эсимде. Шо йылларда сиз факультетни деканыны къуллугъунда эдигиз. Гьар курсда билим алагъан къумукъ студентлени санаву йигирма – йигирма бешден бир де аз болмай эди…



– Гьали буса, охуйгъан студентлер кёп болмаса да, япмай сакъламагъа сама хыял этебиз. Неге тюгюл, гьар къайсы оьр охув ожакъда да къайсы буса да бир касбугъа уьйретеген тармакъны япгъан сонг, ачмагъа бек къыйын бола. 

  

– Охумагъа тюшеген студентлени билимлерини сан яны сама нечикдир?



– Белгили экени йимик, биринчи курсгъа къумукъ юртлардан гелегенлер охумагъа тюше. Студентлени арасында къумукъ тилни оьзгелеге уьлгю болар йимик билегенлери де ёкъ тюгюл. Шогъар да къарамайлы, ана тилин, анадаш адабиятын осал билегенлер де къаршылашмай къалмай. Биз нелер айтып турсакъ да, яш наслуну арасында ана тилине немкъорай янашагъанлар болмай къалмажакъ. Нечик де, олагъа орус тилни таъсири,олай да тыш пачалыкъланы тиллерин уьйренивге бакъгъан якъдагъы гьаваслыкъ ана тиллени уьйренивге салынагъан тогъас болуп токътай. Шо гьалдан чыкъмакъ учун, биринчилей, яшгъа сабий чагъындан башлап ана тилинде сёйлеме тюше. Сонг да, шо ишге школада ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлер де мекенли къошум этмеге тарыкъ. Шогъар гьар адам гележекни гёз алгъа тутуп, тюз кюйде янашмаса, ана тилни асиллигин артдырывну гьа­къында сёйлеп тургъан булан бир де пайда чыкъмажакъ.


– Белгили экени йимик, уьлкени оьлчевюнде ана тиллени гьакъындагъы законну проекти гьазирленген. Шо законну проекти жамият арада бир гёнгюлден якълана деп де, озокъда, айтмагъа бажарылмай. Оьрде эсгерилеген масъалагъа сизин янашывугъуз нечикдир? Оьр гьакимлик къурумланы янашывун гьисапгъа алып, ана тиллени гележекдеги къысматын сиз нечик гёресиз?



– Орус тил бизге кёп табылгъан. Энниден сонг да табылажакъ. Амма орус тил булан янаша школаларда ана тил дарслар да юрюлмеге тюше. Нечик алай да, школаларда ана тиллерден дарс берив къайдаларын къыйыкъсытывлар къабул этилежек деп эсиме гелмей. Тил ону юрютеген халкъ булан байлавлу. Халкъ бар чакъы, ювукъ вакътини ичинде къумукъ тилге сёнюп, дёнюп къалмагъа амал ёкъ.


– Гележекде илму булан машгъул болма сюеген жагьиллеге, олай да ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлеге сиз не йимик насигьатлар бережек эдигиз?



– Биринчилей, озокъда, тилни уьс­тюнде ишлейген яш алимлеге уьстюнлюклер ёрайман. Ана тилибизни асиллигин артдырмакъ учун биз къаст этип айланмасакъ, ону гележегин дагъы гьеч ким ойлашмажагъы гьакъда унутмагъа ярамай. Филолог деген сёзню къумукъчагъа таржума этгенде, сёзню сюеген адам демек бола. Сёзге, ана тилибизге бакъгъан якъдагъы гьасиретлик бир де сувумасын деп айтмагъа сюемен.


– Нюрмагьаммат Элдарханович, Уфа шагьаргъа ёлгъа чыкъмагъа гьазир болуп турагъаныгъызгъа гёре, заман къыставуллу экенине де къарамайлы, мени булан лакъыр этгенигиз учун сизге баракалла. Илму ахтарывда гёз алгъа тутгъан бары да муратларыгъызгъа етишмеге сизге гележекде де насип болсун.



– Сен де савбол.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля