Сув масъала йылдан-йылгъа четимлеше



Дагъыстанны Хасавюрт, Къазбек, Новолак районларында экология гьалны яхшылашдырмакъ учун гьар тюрлю чаралар оьтгериле


Мен гиччиде гьар заман шагьаргъа бара бусакъ, автобусдагъы уллулар Акъташны уьстюндеги кёпюрден оьтегенде хозгъала эди. Анама себебин сорагъанда: «Олар сувгъа абур эте», – деп англатыв берди. Сув шонча да сыйлы экенни мен арадан кёп йыллар гетип билдим. Тек биз сувгъа тийишли «сый» этебизми? Ону тазалыгъын болдурмакъ учун нечик чаралар гёрюле?


Бир нече гюн алда Хасавюртну районара комитетини  председатели Дагьир Девлетмурзаев булан ёлукъдум. Мен огъар сув байлыгъыбызны таза сакъламакъ учун не ишлер этилегенни гьакъында сорагъанда, арабызда шулай лакъыр болду.


– Гележекде сувну къытлыгъы болмакъ бар. Сувгъа сый тийишли, сувну биз гьар гюн къоллайбыз, осуз бизге яшав ёкъ.  Сувсуз бир жан да, бир оьсюмлюк де яшап болмай. Эгер де алда сувну къоллавгъа айтардай тергев берилмей эди буса да, гьали ону савлай дюньяда асырама башлагъан. Бир де битмес деп турагъан сув, айрокъда ичегени, йыл сайын аз бола. Африканы, Азияны ва Ювукъ Гюнтувушну адамлары сув етишмейгенни гьис эте, алимлер айтагъан кюйде, гележек 25-30 йылланы ичинде ичеген сув дюньяны халкъларыны яртысына тюгюл етишмежек. Дюньядагъы адамланы санаву да арта, олар сувну кёп къоллайгъан да болгъан.

– Шогъар мен де разимен. Эгер де алда аш этме де, ичме де, гьатта опуракъ жувма да бир нече челек сув тарыкъ эди буса, гьали гьар уьйде къуюлар бар, олагъа моторлар салынгъан. Опуракъны да машин оьзюне нечакъы тарыкъ буса, соруп сув алып жува, чая…


– Мисал этип, тишлерибизни жува­гъангъа къарайыкъ. 2-3 минут тишлерибизни жува бусакъ да, сувну акъгъан кюйде къоябыз. Демек, алда бир адамгъа сав гюнге жувунма 3-4 литр сув таман бола эди буса, гьали 20-30 литр гете. Айтагъаным, табиат бизге береген сувдан эсе, биз 30 процентге артыкъ харжлайбыз. Промышленностда ва юрт хозяйствода да кёп сув харжлана.

– Не этме герек?


– Биринчилей, сувну асырап къоллама герек. Къытлыкъны яхшы гьис этеген пачалыкъларда тамчылатып сугъарывгъа чыкъгъан. Шо къайда арап пачалыкъларда да къоллана. Татавуллардан эсе тамчы булан сугъарса, сувну 5 керен аз харжлап бола. Дюньяда тамчы булан топуракъланы 2 проценти сугъарыла.


Бугюнлерде дюньяда 300 миллион гектар чачыв майданлар бар, шоланы су­гъарма дюньядагъы оьзенлени сувларыны 60 проценти харжлана.


1 тон напны ишлетмек учун 10-15 куб сув харжлана, йылда шо санав миллион кублар бола. Ташкёмюр чыгъарывгъа 300 миллион куб, атом электростанцияларда да шолай.

– Комитет тергевюн болдурагъан бойда гьал нечикдир?


– Мен ёлбашчылыкъ этеген комитет Хасавюрт шагьарны, Къазбек, Новолак ва Хасавюрт районланы экология гьалын тергей. Сав йылгъа этме герекли ишлени язып планлар къурабыз ва шогъар гёре ишлейбиз. Биз сувну гьакъында лакъыр этип тура эдик. Мен къарайгъан бойда Терик, Акъташ, Ярыкъсув, Яхсайсув ва Ямансув оьзенлер бар. Шолай да, Къушбар, Къойсув, Вартазан, Дзержинка, Верхнехасавюртовский татавуллар да бар. Кёбюсю сув сугъарывгъа къоллана, тек адамлар шо сувлардан гьайванларына ва жанларына да бере.

– Алдагъы заманларда адамлар ­оьзенлерден сув алып иче эди чи, гьали неге ичмей?


– Неге тюгюл, адамлар да, табиат да алышынгъан. Заводлар тютюню булан гьавагъа зарал гелтире. Шолар да ел булан ари-бери чачыла ва янгургъа къошулуп ерге синге. Адамлар да оьзенге чёп ташлайгъан кюйге уьйренген. Мен комитетни башчысы болуп иш башлагъанда районланы айландым. Гьал яман тюгюл, тек чёп тёгеген ерлер мекенлешип битмеген эди. Артдагъы эки йылны ичинде гьал яхшылашды. Гьар юртда дегенлей чёпню ташыйгъан транспорт салынгъан ва гюнлер белгиленген.


 Артдагъы йылларда тазалыкъгъа аслу тергев берилеген болгъан.  Мисал этип айтсакъ, Хасавюрт районда тазалыкъны айлыгъы оьтгерилегенли 20 йыл бола. Шо айлыкъда янгыз тазалыкъгъа къаралмай, терек орнатагъангъа, адамлагъа сув береген къуюлагъа, артезианланы айланасына, гьатта оьлген гьайванланы ташлайгъан ерлеге де къарала. Алда оьлген гьайванны авлакъгъа сюйрей эди, шону да итлер ашап, къушлар чокъуп тура эди. Гьали хас ерлер бар. Шолагъа ерли админист­рацияланы башчылары ва гьайван докторлар жаваплы.


Алдагъы заманларда чакъаны ала туруп, оьзенлени ичинде уллу ойтанлар бола эди. Оьзенлени бир хасияты бар, чакъа толгъанча, шо ерге оьрден гелип чакъа тёгюлюп тура. Толгъанда чакъаны юрюйгени токъташа. Кёп йыллар шолай эте туруп, оьзенлени тюбю теренге тюшген. Гьали гьал яхшылашгъан. Ихтиярлар да алып, чакъа алагъан ерлер белгиленген, шону учун да чакъа оьзенлерден алынмай деп айтма боламан.

– Оьзенлени тазалыгъы гьакъда лакъырыбызны давам этейик…


– Мен районланы айланагъанда, бирдагъы бир затны эследим. Бары да яр хырларда яшайгъанлар чёп-чёпюресин ярдан тёгюп къоя. Шо нас шоссагьат сувгъа чы къошулмай, тек, янгур явуп, ташгъын болса, сув шо ерлеге гётериле ва бары да чёпюрени алып гете. Агъулу дарманлар ташланса да, оланы адамлагъа заралы тиймей къалмай. Мисал этип айтсакъ, Акъташны суву хас ерлеге де салынып, гьазирленип, тазаланып, сонг Хасавюртда яшайгъанлагъа ичме йибериле. Эгер де сувгъа шолай агъу гетсе, адамлагъа зарал болмакълыкъ бар чы. Тек бу йылдан тутуп, Хасавюрт шагьаргъа ва районну 9 юртуна Солакъ оьзенни суву гележек, демек, шону булан ичеген сувну масъаласы чечилме бола.

– Алда бир-бир уллу къурумлар, мисал учун, заводлар оьзлени насын оьзенлеге йиберип къутула эди, гьали гьал нечикдир?


– Балики, алда оьзенлердеги сувлар кёп болгъандыр. Олагъа уллу заводланы насын къошса да билинмей тургъандыр. Гьали эсгерилген оьзенлени абат алып чыгъып боласан. Олагъа аз нас къошулса да билине. Ярыкъсув оьзенни янында ерлешген базар боюндагъы ашханалар башлапгъы вакътиде насларын сувгъа тёге эди. Шолар да токъталды. Гьариси чонкълар этип, нас сувларын шонда тёге. Бирдагъы яндан алгъанда, Хасавюрт бойда сувланы нас этердей заводлар ишлемей. Савлай Темиркъазыкъ Кавказгъа белгили Хасавюртдагъы консерва заводну иши де токъталгъан. Шагьардагъы керпич заводлар да сувлардан ариде ерлешген.

-Мен англагъан кюйде, тергевлеригиз токъталмай юрюле. Аслу гьалда негер тергев бересиз?


– Башлап биз гьар ишлейген къурум табиатгъа не зарал гелтирегенни тергейбиз. Сонг табиатгъа зарал болдурулагъан, мисал учун, ихтиярсыз нас ва чеп тёгеген ерлеге тергев болдурабыз. Ихтиярсыз не ерлер къазыла ва шолай башгъалары.


Оьтген заманны ичинде бизин къуллукъчулар 100 керен тергевлер юрютген. Шоларда 141 керен законну бузагъан­лагъа актлар язылгъан. Табиатгъа зарал гелтирип, шо­ну тайдырма къарамайгъанлагъа 1 миллион 245 минг манат штраф этилинген. Къазбек районда тергевлер 26 керен, Хасав­юрт районда – 40, Хасавюрт шагьарда – 13 ва Новолак районда 21 керен болгъан. Шолай да, бизин башгъа къурумланы вакиллери булан да тергевлерибиз бола. Мисал учун, Новолак районну прокуратурасыны тапшурувуна гёре законсуз ерге чёп тёгюв тергелди. Актлар язылып, ишлери прокуратурагъа берилди.

– Бир-эки иш къурумланы атларын айтма бажарыламы?


– Биз артдагъы заманны ичинде Хасав­юрт шагьар ва район прокуратураланы тапшурувуна гёре, башгъа иш къурумлар булан бирликде 36 ерни тергегенбиз. Мисал этип айтсам,  Хасав­юртдагъы чёп ташлайгъан ер (мусоросвалка), Яхсайдагъы, Кёстекдеги банкет заллар, Яхсайдагъы машин жувагъан эки ер, Къурушдагъы сувгъа бурав урулгъан ер, Эндирейдеги,  Тукитадагъы ва Тотурбийкъаладагъы ихтиярсыз тавукъ сакълайгъан фермалар, Ботаюртдагъы «Восход» деген агрофирма, Хасавюрт къуш фабрика, Хасавюртдагъы кёбюсю кафелер, Къарланюртдагъы теплицалар – барысы да тергелген ва законсуз ишлери ва айланагъа заралы бар учун прокуратурагъа ахтарывлар учун берилген.


Артдагъы он йылны ичинде кёп-кёп юртларда адамлар къуш сакълама башлады. Огъар биревню де къаршылыгъы ёкъ. Тек оланы минглер булан сакълама башлагъанда, авул-хоншугъа ийиси яйы­ла. Сонг да, тавукъ тазалангъанда къалагъан гьапур-чупуру ёл бойлагъа ташлана эди. Гьали шо масъалалар чечилген. Юртланы ичинде ишлейген фермаланы иши токътатылгъан. Ишлеме сюегенлеге санитар норма булан халкъ яшайгъан ерден тайып, нечакъы сюе буса да жан сакълама ихтияр бериле.


Новолак районда ихтиярсыз чёп тёгеген  ерлер этилгенге, Новолакское, Бонаюрт, Барчхой отар, Новокули юртланы башчылары жавапгъа тартылгъан. Ишлери прокуратурагъа берилген. Бизин къуллукъчулар Къазбек районда Дагъыстанны экология министерлигини ва Росприродонадзор управлениени тапшурувуна гёре, Дылымдагъы, Герт­ме юртдагъы, Хубардагъы, Гунидеги, Дылымдагъы яшлар бавларыны ва Ленинавул, Калининавул, Артлух, Гос­тала (Къозтала), Гертме юртдардагъы школаланы, Дылымдагъы гимназияланы да тергеген. Табылгъан кемчиликлер жамлашдырылып, министерликге ва управлениеге берилген.

– Аз заманны ичинде кёп иш этилинген, ишлейген адамларыгъыз етишеми?


– Бизин штатда 5 адам бар, тергеме герек бойлар буса – 2225 квадрат чакъы­рымгъа тенг. Буса да, етишебиз. Гьали халкъны англаву артгъан, олар бажарыла туруп законсуз ишлеме сюймей. Алда сан да этмей гьар экскаватору бар адам  сюйген ерден чакъа да ала эди, шолай – къара топуракъ да. Гьали ихтиярсыз шолай ишлер этме бирдокъда ярамай. Оьтген заманны ичинде бизин къуллукъчулар бир керен де ёкъ болма турагъан жанланы ва оьсюмлюк­лени къыргъан деп, сув бойланы ихтиярсыз тутуп агъачын гесген деп биревню де жавапгъа тартмагъан. Шо сююндюре.

– Халкъны англавун дагъы да артдырмакъ учун не чаралар гёрюле?


– Бизин комитет район ва ерли администрациялар булан бирликде ишлей. Субботниклер этегенде, яннавурунда ишлейбиз. Аслу гьалда шагьарны ва районланы школаларында экологиягъа багъыш­лангъан дарсларында ортакъчылыкъ этебиз. Мисал этип айтсам, Хасавюрт шагьарны ва районну экология-биология центры бираз алда оьтгерген «Зеленый Дагестан» деген чараларында ортакъчылыкъ этдик. Ерли маълумат къураллар булан да аралы­гъыбыз бар, шолай да этген ишлерибизни сайтлагъа салабыз.

– Дагьир Нюрютдинович, оьзюгюзню ишигизде инг аслу деп нени гьисап­лайсыз?


– Мен соравгъа шулай жавап берме сюемен: комитет этеген ишлени мен бирисин де маънасыз деп гьисапламайман, тек биринчи ерге яшыллыкъны ва сувну тазалыгъын сакълавну саламан.

– Баянлыкъ бергенинг учун савбол!


– Сен де савбол!

   


Суратда: Хасавюртда экологиягъа къарайгъан районара комитетини председатели Дагьир Девлетмурзаев.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля