Супуйну талчыгъы


– Атам Къызыл Армияны сыдыраларына чакъырылгъанда, магъа 1-2 йыллар бола болгъандыр, – дей ол. – Айтагъаным, мен атамны давдан сонг гёрдюм. Оьзю асгер къуллукъдан къайтма 1 айлар къалып тура­гъанда дав башлана. Ол политрук болгъан. Атам дав этеген асгер бёлюк 1941-нчи йылны август айында Белоруссияны Барановичи деген шагьарыны тюбюнде къуршавгъа тюше ва барысы да есир этилине. Лагерлени ва есирликни азапларын чекген. Уьч керен къачгъан, уьч де гезик тутулгъан ва такъсырлангъан. 1944-нчю йылда май айда ол къурдашлары булан есирликден къачма бажара ва француз къаршылыкъгъа къошула. Шонда француз партизанлар булан бирге дав этип тура…


Дав битгенде ол Ватанына къайта, тек ону тергегенден сонг 1945-1947-нчи йылларда Украинаны Никополь деген шагьарында комендант этип къоя. Уьюне 1948-нчи йылда къайта.

– Уьйдегилер атамдан кагъыз алмай 5 йыл тургъан, – деп давам эте лакъырын Супуй. – Белгисиз тас болгъан деп де гелген бир кагъыз. Атамдан кагъызлар Украинада турагъанда гелме башлагъан. Мени атам етимликде оьсген. Ол гиччи вакътиде ата-анасы гечинип, ону анасыны уланкъардашы сакълагъан. Хасав­юртдагъы педучилищени битдирген ва райондагъы школаларда ишлеп тургъан. Давдан алда партиягъа гирген. Шону учун да ону асгерге чакъырылгъанда охута ва политрук этип белгилей.


Шагьсолтан есир болгъанда, бек къыйынлыкълар гёре. Бир лагерден башгъасына ташлай туруп, артда Франциягъа чыгъа. Ону къолъязывларын охусанг, тюк-тюгюнг эретура. 1941-нчи йылны август айында 90 минг адамны тутуп, айланып бегетилген авлакъгъа сала. Шонда ачлыкъгъа, жазагъа ва сувукълукъгъа чыдап болмай 1941-нчи йылны август айындан 1942-нчи йылны апрели болгъанча, шонча адамдан 82 минг адам оьле, 8 минги сав къала.

– Ол язывларында яхсайлы Макъсутгерейни эсгере… Ол кимдир?


– Шо лагерде гьар гюн оьлгенлени къол арбалар булан бир ойтангъа ташлай эдик деп хабарлай эди атам, – дей Супуй. – Шолай бир керен ол оьлме турагъан биревню гёре. Ол сувукъдан къартыллай, сувукъсындыра. Нечик де, жаны чыкъмай тура болгъан. Атам ону уьстюне шинель ташлап къоя. Ахшам оьзюне берилген ашдан да биразын шогъар ашата. Ол Брестде есир этилинген болгъан экен. Ажжал етишмеген буса ярай дагъы, ол жанлана, аякъгъа тура, сав бола. Макъсутгерей де, атам да шо лагерден сонг айрыла, тек экевю де сав къалалар. Давдан да къайталар. Ол бизге кёп геле эди. Оьзю Хасавюртдагъы сельпода складчик болуп ишлей эди. Атама разилигин билдире туруп, гьар гелегенде бош да гелмес эди.


Атам давдагъы заманда биз анам Айшат булан ону ата юрту Адил Янгыюртунда яшадыкъ. Анам муаллим болуп ишлей эди. Атам да давдан сонг муаллим болуп ишлеме башлады. Биз башлап Къандавуравулда 9 йыл яшадыкъ. Шо юрт яшавлукъгъа онгайлы эди. Пайынгны чачып боладынг, гьайван сакълама имканлыкъ бар эди. Мен шонда 7 класны битдирдим ва педучилищеге тюшдюм.

– Муаллим касбуну неге сайладынг?


– Мен муаллимлени агьлюсюнде тарбиялангъанман чы. Башгъа касбу аламан деп эсиме де гелмей эди. Бир де гьёкюнме де гьёкюнмегенмен. Магъа ­янгыдан яшама тюшсе де, муаллим касбуну сайлар эдим. Мен яшланы эпсиз кёп сюемен. Сонг да, атам бек илмулу адам эди. Огъар юртлулар не сорап да геле эдилер. Барына да жаваплар да табыла эди. Охувчу яшлар чы ону айланып ала эдилер. Шо затлагъа къарап, бек кепиме геле эди ва муаллим болма токъташдым.


Биз 1956-нчы йылда Узунотаргъа (гьалиги Тотурбийкъала) гёчдюк. Шонда уьйлер этдик, бав салдыкъ. Атам уьч ишде ишлей эди: школада биринчи ва экинчи сменлерде, сонг ахшамгъы школада дарс бере эди. Гьали ойлашаман: огъар нече де къыйын болгъандыр? Ол, гертиден де, ишсиз туруп болагъан адам тюгюл эди. Аз бош заманы бар буса да, бавда бола эди. Яйлыкъ каникулларда ол Магьачкъаладагъы муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтда ишлей эди. Ол шо йылларда педагогикадан ва методикадан бек пайдалы ва гьажатлы макъалалар язгъан. М. Хангишиев булан бирликде «Башлапгъы школалар учун ана тилден дарслар беривню методикасы», сонг оьзю «Къумукъ тилде диктантланы жыйымы» деген китаплар да чыгъарды. Ондан къайры да, ол бир нечакъы къумукъ тил дарсларда къолланагъан плакатлар чыгъарды. Шолар кёп йыллар школаларда къолланып да турду.

– Атагъыз 49 йыл болагъанда гечинген. Шо аз оьмюрню ичинде кёп иш этген, шогъар бек тамаша боламан.


– 49 йылдан давну алдындагъы 26 йылны тайдыр. Шолай да – есир болуп 4 йыл, партизанлар булан – 1 йыл, комендант болуп да – 2 йыл. Ол оьзюн актив кюйде гёрсетип артдагъы 7 йылны ичинде болду. Ону юрек авруву бар эди. Есир болгъанда оланы къачып тутгъанда, бирев сыягъан челтирге салып къоя болгъан. Политрук деп буса ярай, башыны тёбесине тамагъан кюйде буз сала болгъан. Юрегингни ирите эди деп айта эди атам…

– Сиз педучилищени къайсы йыл битдирдигиз?


– Узунотаргъа гёчген йыл мен педучилищени битдим ва юртда оьр класланы охувчуларына орус дарсланы берме башладым.


Шо йыл Супуй Дагъыстан пачалыкъ университетге рус-дагъыстан факультетге заочно охума тюше.


Университетни битген йыл Супуй хасавюртлу Алескер деген улангъа эрге чыгъа ва шагьардагъы 6 номерли школада ишлеме башлай. 1969-нчу йыл ол 4-нчю школагъа ишге чыгъа ва яшлагъа орус тилден дарслар бере. 1990-нчы йылдан берли ана тиллени муаллими болуп ишлей.


– Шо йылларда бу школада къумукълар кёп охуй эди,– дей Супуй. – Гьали ана тиллеге янашыв осал. Тергев бере буса, ана тиллени дарсларын 4-5 этип саламы. Яшлар ахырынчы дарслагъа арып геле, гелгенде де тергевю осал бола. Бирлери гелме де сюймейлер. Дагъысын айтмагъанда, программалар ёкъ, тематика планлар булан ишлейбиз, муаллимлер курсларда эшитгенлерин онгарып дарс берелер. Бир вакътиде педучилищени дарс беривчюсю Умар Орусханов чыгъаргъан планлар булан ишлеп де турдукъ. Гьали бир зат да ёкъ. Бирдагъы яны – китаплар ёкълугъу. Базарда бар, школаларда ёкъ. Базарда бар буса, чыгъа чы олар, тек школалагъа негер етишмей, белгисиз… Школада 3-4 яшгъа 1 китап тие, шо недир? Яшланы ата-анасы да ана тиллени китабындан къайры не китапны алма да рази.


Кёп зат директордан ва завучдан да гьасил бола. Оланы къастлыгъы болмаса, таъсири тёбенлеше. Бир тергев ёкъ ишинге. Кёбюсю гезиклерде ата-ананы гюнагьы да бар. Олар яшларына ана тиллерден дарслар неге берилмей деп талчыкъмай. Алда класда 5 къумукъ яш бар буса, группа ача эди, гьали шо санавну 7 этген.


Ягьыма тиеген бирдагъы янын эсгерме сюемен, шо да кёбюсю къумукъ яшлар ана тилинде сёйлеп болмайлар. Шону учун олар дарслагъа да гелмейлер. Ингилис тилни уьйрене. Ана тилин унута. Бара-бара не болажакъ? Башгъа миллетлерде гьал шолай тюгюл.


Бир гюн учительскийде олтуруп турабыз. Яшыны елкесинден де тутуп, бир ана гирип гелди. «Мени яшымны авар тилге неге уьйретмейсиз?» – деп къатылып къалды. Авар тиллени юрютеген тиштайпа гьалны англатма къарай. Тынгламай. «Мени авлетиме авар тили, ана тили тарыкъ. Уьйретигиз!» – деп гетди. «Охумайман десе, айтарсыз,», – деп де къошду. Муна шулай гьаракат етишмей къумукъ аналагъа. Сюювюбюз ёкъ ана тилге, миллетге.

– Яшланы дарслагъа иштагьландырагъан дарслар, оюнлар къоллама бажарылмаймы?


– Оьтген заманны ичинде кёп тюрлю ишлер этгенбиз. Мен школада 9 йыл Наврузну байрамын оьтгерип турдум. Бара-бара йыл сайын шо дарслагъа да   къатнайгъанлар аз болду. Мен де артда оьтгермейген гьалгъа тюшдюм. Шагьарны школаларында охуйгъан къумукъ яшланы санаву йылдан-йыл аз бола. Авар яшлар арта, олар бир класда 17-18 бола, къумукълар, кёп болса – 3-5…

– Тил масъалагъа бакъгъанда шулай гьал янгыз къумукълардамы?


– Тюгюл, ана тиллеге бакъгъан якъдагъы тергевсюзлюк бары да миллетлеге бир йимик. Биз 4-нчю школада къумукъ тиллени уьчев бере эдик. Сагьатлар аз экенге, бу охув йылда школадан тайдым.

– Гьали гелейик тиллени гьакъында талчыгъып сёйлейген, Супуй бажив, сизин агьлюге. Агьлюде къумукъ тил булан нечикдир? Гелинигиз Бике къумукъ къыз, уланынг Къурбан да къумукъланы чартлап гетме турагъан уланы…


– Шагьарда нечик буса, бизде де шолай. Мен гиччи уланым булан тураман. Буланы 2 уланы бар – Абдулла ва Амир. Уллусу охуй. Гиччиси яшлар бавуна бара. Айтагъаным, абзардан чыкъгъандокъ, яшланы орус тил аралай. Олагъа ата-анасы къумукъча сёйлей, олар орусча жавап берелер. Бир-бирде булар да яшларына орусча сёйлейлер. Сенден айып буса да, агьлюм Алескер булан 4 улан ва 1 къыз тарбияладыкъ. Бизде уьйде янгыз къумукъча сёйлене эди. Гьали оланы да, Аллагь санамасын, 13 авлети бар. Мен чи бары да булан къумукъча сёйлеймен, тек оланы жавапларыны кёбюсю орусча бола. Шо мени бек талчыкъдыра.

– Абдулла оьзюню уллатасы давда ортакъчылыкъ этгенни билеми?


– Биле озокъда. Ол охуйгъан лицейде уллатасыны гьакъында ачыкъ дарс юрюлген. Телевидениеден ону 100 йыллыгъына багъышлангъан берилиш болду. Къумукъ газетлерде ону гьакъында макъалалар чыкъды. Бу йыл гиччипавлар Абдулла ва Амир оьзлени уллатасыны суратларын да тутуп «Бессмертный полк» деген гьаракатда ортакъчылыкъ да этдилер.

– Макъаланы пашман ойлар булан битдирме сюймей эдим… Ана тиллени гележекдеги гьалын нечик гёресиз?


– Мен ойлашагъан кюйде, ана тиллени чёгюп барагъаны уьйден башлана. Эгер де агьлю къумукъча сёйлемей буса, къумукъ йырлагъа тынглап, къумукъ берилишлеге тынглап кеп алмай буса, къумукъ газет-журналлагъа язылмай буса, гьал дагъы да бузукъ болажакъ, яшны тилге гьаваслыгъы болмас. Дагъы да айтаман, башы уьйден, ожакъдан башлана. Къумукъланы нече яшы бола – 2, кёп болса – 3. Башгъа миллетлени 5-8 яшы бола. Айтагъаным, бара-бара яшлар бавунда, школаларда, ону абзарында, шагьарны ичинде де орус тилде сёйлене.


Бир вакътиде къумукъ мультфильм­лер чыкъгъан эди. Шолагъа гиччилер къарай эдилер, гьали олар да ёкъ. Телевидениеден берилеген къумукъ берилишлени чи къутгъармайбыз. Шолай да, концертлеге къарайбыз. Тек масъаланы генг этип, оьлчев даражасын артдырмаса, шагьардагъы къумукълар тилин унутажакъ. Балики, англар, тек сёйлеп болмажакъ. Школаларда китаплар да болмаса, охутув программалар да чыкъмаса, ата-ананы къасты да болмаса, гьал бек къоркъунчлу. Мен шогъар шагьат гьисапда оьрде мисаллар гелтирдим ва оьзюмню оюмну айтдым. Нечакъы да сююнер эдим, айтагъанларым тюз чыкъмай къалса.

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,


оьз мухбирибиз.


Суратда: Супуй Алаватова уланыны уланы Абдулла булан

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля