Пятница, 23.03.2018г. «Ёлдаш» газет
Янгыгентни авлакъларында язбаш ишлер башланды
Дагъыстанны къыбла боюндагъы Гьайдакъ районда ерлешген Янгыгент лап да белгили миналы къумукъ юрт гьисапда танывлу. Гюнлер гюнлеге, айлар айлагъа, йыллар йыллагъа байланып арадан асрулар гете бара, наслулар да алышына. Тек янгыгентлилер оьзлени макътавлу милли мердешлерине арт бермей. Артдагъы алмашынывланы шартларында да олар, айлана якъдагъы къыйынлыкълагъа бойсынмай, оьз мадарын болдурмагъа гьаракат этегени тергевню тартмай болмай.
Муна гьали де Янгыгентни ягъаларына гезикли язбаш гелди. Йыл йылгъа ошамай. Шо саялы да, аявлу заманын къолдан чыгъармайлы, юрт агьлюлер язбашгъы авлакъ ишлени къурумлу кюйде оьтгеривге къуршала, гьайван-малына къуллукъ эте…
Бугюнлерде биз оьзю булан ёлугъуп шо гьакъда лакъырлашгъан Мустапа Гьажиев де – янгыгентли улан. Ол алда юртну гьаким башчысыны къуллугъунда да чалышгъан. Гьали ол Гьайдакъ районну юрт хозяйство управлениесини башчысыны орунбасары. Айтмагъа сюегеним, юрт яшав, загьмат булан ювукъдан таныш касбучу.
– Мустапа Агьматович, савлай Дагъыстанда йимик, юртда, районда да ерли адамланы авадан пайы юрт хозяйство тармакъда гьар тюрлю касбулагъа байланып, топуракъгъа къуллукъ эте, кёп ва бир йыллыкъ оьсюмлюклер, гьайван-мал оьсдюре гелген. Ата-бабаларындан къалгъан саниятлагъа, ана топурагъына янгыгентлилер гьалиги заманда нечик янаша?
– Яшырмагъа тарыкъ болмай, янашывлар бизин юртда да оьзге ерлерде йимик башгъа-башгъа. Мисал учун айтсакъ, совет девюрде «Янгыгент» совхозну авлакъларыны 700 гектардан да къолай майданын юзюмлюклер бийлей эди. О аслу тармакъны чёгювю де, белгили себеплеге гёре, оьтген асруну 80-нчи йылларында башланды. Умуми кюйде алсакъ, савлай районда йимик бавчулукъ да бизин ерли халкъ учун мердешли тармакъ саналып гелгени белгили. Гьай аман дагъы, эсгерилген тармакъны кётюр болуву булан юрт агьлюлени загьматгъа къуршалыву, къазанч этивю де тёбенлешмеге башлады. Загьматгъа гючю чатагъан къуватлы тайпалар юртдан тышгъа гетип къазанч этмеге борчлу болду.
Тюзюн айтсакъ, арт вакътилерде юртда оьз къысматын топуракъчылыкъ, гьайванчылыкъ тармакълар булан байлама муштарлы тайпалар да гётерилип гелегени гьис этиле. Юзюм борла оьсдюрегенлер бар. Алдагъы юзюм бавланы 150 гектары къалгъан эди, гьали шону да 50 гектарындан кёбюсю къаравсуз къалып, тюшюм бермейген даражагъа тарып тура. Не этмеге герек? Озокъда, мердешли гелим береген тармакъланы янгыдан яшавгъа къайтармагъа тюше. Шону учун ижарагъа узакъ йыллагъа ерли ватандашлагъа топуракъ пайлар бериле. 200 гектардагъы майданлар пайлангъан. 90 гектар ерде янгыдан юзюм борла орнатылынгъан. Бавланы, юзюмлюклени майданларын генглешдирмек мурат булан бугюнлерде де язбашгъы авлакъ ишлер юрюлюп тура. Янгы бавлар, юзюмлюклер салмакъ учун топуракъланы гьазирлев булан машгъулланабыз.
– Юзюмню, емишлени къайсы журалары оьсдюрюле?
– Аслу гьалда гьалиги заманда «Молдова», «Ркацители» журалары оьсдюрюле. Неге десегиз, юзюмню шо журалары сувукъгъа, къургъакъгъа ва шолай да зараллы аврувлагъа, зиянлы жанлагъа чыдамлы… 7 гектарда кокан бав салынгъан.
Пачалыкъ кёмекни
низамыны гесимлери
– Мустапа Агьматович, юзюм борла, емиш терек толу тюшюм бергинчеге, азындан, 5-6 йыл къуллукъ этмеге тарыкъ бола. Айтмагъа сюегеним, гелимли тармакъны гётермек учун хыйлы гюч, харж, акъча маялар да герекли. Пачалыкъны янындан кёмек боламы?
– Янгыгентде гьалиге ерли пачалыкъ субсидиялар ва кредитлер алгъанлар ёкъ эди. Арт вакътиде шону учун «Янгыгент» деген СПК-ны башчысы Иса Агьматов ва ижарачы, сабанчы агьлюню еси Рустамхан Гьасанханов документлерин гьазирлеп тура.
– Шону низамын охувчуларыбыз учун да аян этмеге бажарыламы?
– Низамына гёре бир башлап пачалыкъны янындан этилинеген кёмекден пайдаланмакъ учун, гьайваны-малы, топурагъы-баву болмагъа герек. Шолай документлени гьалиги заманда Мажалисдеги МФЦ-де ва ону ерлердеги къуллукъларындан таба гьазирлемеге бажарыла. Гьазирленген сонг оланы районну юрт хозяйство управлениесинде къабул этип, сонг Дагъыстанны юрт хозяйство министерлигине таклиф этилип йибериле.
– Этилинеген пачалыкъ кёмекни оьлчевлери нечик токъташдырылгъан?
– Бир гектар мердешли емиш бавгъа этилинген харжланы 50 проценти къайтарыла, тек шо 70000 манатдан артыкъ болмагъа тюшмей. Шону учун гектарда 800 терек орнатмагъа тарыкъ бола. Кёп тюшюм береген янгы къайдалы бавларда бир гектар ерге 1200-ге ювукъ терек орнатмагъа яратыла. Шо харжны 200000 манатгъа ювугъу пачалыкъны янындан къайтарыш кёмек гьисапда тёлене.
– Юзюм бавлар орнатагъанлагъа нечик ва нечакъы бериле?
– Юзюмлюклени бир гектарына этилинген харжланы 80 процентге ювугъу къайтарыла.
– Бир гектар юзюм бавгъа нечакъы?
– 147 минг манатны къадарында.
– Кимлеге?
– Далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалагъа, сабанчы агьлюлеге, фермерлеге ва къурумлагъа. Кёмекчи къошум хозяйстволагъа бир гектар юзюм орнатса, 15000 манатны оьлчевюнде пачалыкъны янындан къайтарыш этилине.
– О – емиш тереклер, юзюм борла орнатмакъ учун. Уьстде эсгерилген кююнде, бавлар, юзюмлюклер толу тюшюм бергинчеге, азындан, 5-6 йыл къуллукъ этмеге герек чи…
– О да гьисапгъа алына. Янгы орнатылгъан юзюмлюклени бир гектарына этилинеген къуллугъу учун да йылгъа къурумлагъа ва сабанчы агьлюлеге 45000 манат акъча тёлене. Агьлю хозяйстволагъа 10 минг манат бола. Шпалер орнатагъанда да гектарына 80 проценти пачалыкъны янындан къайтарыш этилине, 172 000 манатдан оьтмейген оьлчевюнде.
Онгайлыкълар аз саялы, топуракъ толу ишлетилмей
– Мустапа Агьматович, сиз уьстде эсгерген кюйде, Янгыгентни юрт хозяйство топуракъларыны 600-700 гектары тюгюл толу кюйде ишлетилмей. Юртну авлакъларыны умуми майданы нече гектаргъа етише?
– Янгыгент юрт администрацияны дазуларыны ичинде дёрт юрт бар: Янгыгент, Тюменлер – къумукъ юртлар, Янгы Баршада ва Моллагентде даргилер яшай. Дёрт де юртда 3 мингге ювукъ адам бар… Оларда ортакъ юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны майданы 2000 гектаргъа етише.
– Топуракълар неге аз ишлетилине?
– Бизин ата-бабаларыбыз негьакъ айтмагъан ер сайлама, сув сайла деп. Гертиден де, алдагъы заманда бизге ичеген сув да, авлакъланы сугъармагъа да къарлы тавлардан баш алагъан Уллучай оьзенни бутагъындан таба геле эди. Бизден оьрдеги районланы юртлары да йыл сайын оьсе, талаплар арта. О саялы да бизге етишгинчеге гьалиги заманда сувну агъымы 2-3 керенге аз болуп къала. Шо себепден адамлар да тартынып, юзюмлюклер, бавлар салмагъа онча муштарлы болмай. Сонг да, ижара гьакъ, топуракъ налогну тёлеме тюше. Техниканы, ягъарлыкъ-майлав материалланы, запас частланы багьаларыны эбинден гелмеге де болмайсан шулай шартларда. Харж етишдирмеге четим. Аз ишлетилегенине дагъы да башгъа тюрлю себеплер табыла. Мисал учун айтсакъ, авлакъ ниъматланы, юзюмню, емишни сатывуну ва сакълавгъа салывуну масъаласы чечилмей. Уьстевюне, «Асувлу АПК» деген агьамиятлы борчланы талаплары йырылып, юрт хозяйствода инвестиция проектлер яшавгъа чыгъарылмай къала.
– Онгайлыкълар болмаса, юрт хозяйство топуракъланы майданларын толу кюйде ишлетмеге бажарылмайгъаны англашыла. Гьалиги заманда юртдан тышгъа гетегенлер кёп боламы яда кемийми, къайтагъанлары ёкъму?
– Янгыгент юрт администрацияны гьалиги башчысы Пашабек Мутаев оьзю де хыйлы заман темиркъазыкъ бойларда ишлеп гелгенлени бириси гьисапда танывлу. Гьали ол харжы-мадары бар юртлуларын да къуршап, ерли топуракъланы ишлетмекни гьайын этип айлана. О саялы да йыл сайын гележекде ишлетилинеген топуракъланы майданлары артып туражагъына инанма ярай.
– Юртда теплицалар къурмагъа муштарлылар ёкъму? Айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, теплицаларда овощлар оьсдюрюв хайырлы болмас эдими?
– Бир-эки теплица къурулуп тура. Пашабекни гьаракаты булан шолай овощлар оьсдюрюлеген теплицаланы майданлары дагъы да генглешежегине инанмагъа сюесен…
– Юртларда гьайванчылыкъ булан машгъул болма муштарлы тайпалар бармы?
– Бизин авлакъларыбызда отлавлукъланы майданлары эркин, къышгъа емлер гьазирлемеге де оьзге ерлерден эсе агъачараларда рагьат. Буссагьатгъы вакътиде юртларда 50-60 гьайван сакълайгъан сабанчы ва юрт агьлюлер къаршылаша. Гележекде оьсюмлюкчюлюк тармакъда йимик гьайванчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалар учун да гёрсетилинеген пачалыкъ субсидиялар асувлу кюйде пайдаландырылып башланса, гьайван-мал, бавлар, юзюмлюклер оьсдюрегенлени санаву дагъы да кёп болажагъына шеклик ёкъ. Муна шо саялы да юртлу загьматчыланы талапларын да къоллавчуланы пачалыкъны янындан тергевсюз къоймай, онгайлыкъланы (инфраструктура) яратыв да гьалиги заманны аслу масъалаларыны бириси болуп токътай.
– Гертиден де, ишлемеге де, яшамагъа да онгайлыкълар, шартлар осал болмагъа тюшмей. Ёгъесе, оьсюв де чаналай. О саялы районну юртларында, шоланы арасында Янгыгентни де гележекде агьамиятлы республика ва федерал программалагъа къошуп, социал-экономика якъдан алгъа барыву таъмин болажагъына инанмагъа сюесен.
– Баракалла.
