Халкъланы бирлиги, миллетлени татывлугъу Дагъыстанда не заманда да аслу масъалаланы бириси бола гелген. Кёп миллетлер яшайгъан республикада жамият арада дослукъ, бирлик инг тарыкълы буса да ярай.
Белгили композитор Хизри Батыргишиев булан о гьакъда лакъыр этмеге токъташгъаныбызны да себеби бар. Ишине байлавлу болуп огъар янгыз къумукълар булан тюгюл, оьзге миллетлени вакиллери булан да тыгъыс байлавлукъда ишлеме тюше. Оьзю ол о гьакъда не ойлаша? Арабызда болгъан лакъыр сизин тергевюгюзге бериле.
– Хизри, сиз ойлашагъан кюйде, бизин республиканы халкъларыны арасында татывлукъ аралыкълар генглешсин учун инг герекли не болма тарыкъ?
– Биринчилей, миллетчиликге ёл берме ярамай. Миллетчилик халкъ арада агъудай зарал гелтире. Неге тюгюл, оьзюню миллетине айрыча абур этип, оьзгелерден айырып юрюсенг, миллетчилик юрютегенлик бола. О ёлда юрюйген адам яхшы болмай. Оьз миллетин айрыча сюйме тарыкъ тюгюл деп айтмайман. Оьз миллетине бакъгъан герти сююв болмаса, айрокъда яратывчулукъ ёлда, мекенли асарлар яратма да бажарылмай. Алайыкъ Къумукъ театрны. Артистлер, режиссёрлар оьз миллетин бек сюймей буса, оланы иши де онча умпагьатлы болмас. Алапалары да ёкъ сукъланардай… Ишге оьзге тюрлю иштагьландырывлар да ёкъ. Биргине-бир – миллетге бакъгъан сююв къала…
– Миллетибизни гьайын этип айланабыз деп базынагъанлар да бар чы. Сен олагъа нечик къарайсан?
– Мен олагъа туврадан къарайман. Англайман, къумукъланы тарихин ахтарып, оланы оьтген, гетген яшавун суратлайгъан иш – бек пайдалы. Ону бары да адам этип де болмай. Олай ишге савбол, баракалла да аз бола. Адамны юрегине тюшюп, мен этмесем, ким этер деп ойлаша. О –герти сююв. Тек сёз булан иш юрютегенлер де кёп. Бизин айлана якъдан тавдан тюшгенлер къысып тура деп кант этегенлер де кёп. Нетесен кант этип? Совет девюрде тав районларда яшайгъанланы тюздеги топуракълагъа тюшюрмек учун къурулгъан программа болгъандыр. Этилгендир шо иш. Энни о гьакъда даим кант этип тургъан булан ишлер тюзелмежек.
Къайсы буса да бир халкъ оьзюню топурагъында санавгъа аз болуп, милли масъалалары чечилмей буса, бу да – бир тарчыкълыкъ. Ону мен англайман. Мен инчесаниятны вакилимен. Бу масъаланы гьакъында политиклер, депутатлар, милли активистлер ойлашсын.
– Дагъыстанда кёп халкъы бар миллетлер: аварлар, даргилер, къумукълар, лезгилер, къазикъумукълар, табасаранлар деп санала. Бир миллет яда эки миллет болгъан эди буса яхшы болмасмы эди? Бир-бирине пуршав этеген кюйлери болмаймы оланы?
– Мени, сонг да оьзгелени пикруларын алып айтсам, озокъда, республикада бир яда эки миллет яшай эди буса, ону оьсювюн къолайлашдырма да онгайлы болур эди. Гьар миллетни оьзюне хас къайдада йыллар бою ясала гелген къылыгъы, хасияты, мердеши бола. Бизинки башгъа, лезгиленики башгъа, аварлар, даргилер ва оьзгелер де оьзтёрече яшап гелген халкъ. Оланы маданиятлары, жамият яшав янлары, билим, англав даражалары бир йимик тюгюл.
Совет уьлкебиз къалгъан эди буса, миллетлени оьзтёрече оьсювюне онча агьамият берилмей къалар эди. Совет адамгъа миллет тарыкъ тюгюлдюр деп ойлашагъанлар да бар эди о заман. Гьали тарыкъ. Гьар миллет оьзю оьсдюре оьзюню яшавуну бары да янларын. Яратывчулукъ да энни гьар миллет оьзю амал этген кюйге гёре оьсежек.
– Сизин ишигизде бармы миллетлени кёплюгюню шолай бир сама пуршав этегенлиги?
– Неге болмай, бар. Гьали мен макъам яза бусам, ойлаша къаламан, гьар нотаны бек тергеймен оьзге миллетленикине ошашлы болуп къалмасын деп. Гьар миллетни макъамларыны оьзлени айрыча макъам ренклери бола. Авар кюйлени лезги кюйлерден айырма композитор болмаса да бажарыла. Гьар адам англай. Бизин макъамларыбыз да ошамай оланыкине. Шону айрычалыгъын сакълама тарыкъ. О ери бираз четимлик эте. Бир-бир гезиклерде бола башгъа миллетни макъамын бираз алышдырып, бизинки деп берип къоягъанлар.
– Сен педагогика институтда, гьалиги университетде студентлер булан ишлейгенинг де 30 йыллагъа ювукъ бола. Миллетлени арасында о макъам сизинки тюгюл, бизинки деп эришивлюклер тувулунгъан заман бармы эсингде къалгъан?
– Бир де болмагъан шолай мюгьлетлер. Не дарс беривчюлени янындан, не де студентлени янындан хатиржанлыкъ тувулунмагъан.
– Гележекде де шолай болур деп эсигизге гелеми? Девюрлер башгъа, яш наслу оьзге дагьни булан тарбиялана. Айтагъаным, совет девюрден сонг гьар миллет Дагъыстанны ювургъанын оьзюню уьстюне багъып тартма сюе.
– Дагъыстанда миллетара разисизликлер болса да, миллетара тюртюшювлер болмажакъгъа мен инанаман. Бир янындан да болмажакъ. Болмагъан, энниден сонг да болмас.
– Олай къатты инаныв тувулунмакъ учун мекенли себеплер де бардыр…
– Бар озокъда. Шоланы бириси, биз айрокъда аварлар, даргилер бир-биревге хоншу болуп, девюрлени узагъында къыйынлы гюнлерде табылып яшагъанбыз. Ата-бабаларыбыздан къалгъан дослукъну не биз, не де бизин яшлар тас этип болургъа инаныв ёкъ. Алайыкъ Эрпели юртну. Хоншудагъы тав юртлардан гёчюп гелип, Эрпелиде къумукъ миллетге дёнюп яшайгъанлар юртну яртысы чакъы болма да ярай. Оланы кёплери оьзлени тилин унутгъан. Нагагь болмаса, «тавлуман» деп де айтмай. Оланы аталарыны, уллаталарыны къабурлары да Эрпелиде. Эки миллет тюртюшсе, шолайлар къайсыны яны болажакъ? Гьона, о ери бар ону.
Дагъы да айтсам, биз бир-биревге къыз берип, къыз алып къошулгъанбыз. О бек уллу къардашлыкъ бола. Къошулгъан къардашлар оьз къардашлардан эсе дагъы да ювукъ бола буса да ярай.
– Кёп йылланы узагъында тюрлю миллетлени арасында ишлейсен, бу ерлер бизинки, о ерлер сизинки деп ёлукъгъанмы бир-биревню англамай оьзге миллет булан сен-менге чыкъгъан гезиклеригиз?
– Бир керен де болмагъан. Билемисен, Набиюлла, гьар ким оьзюню тутуп билеген кюйден де кёп зат гьасил бола. Бизге алышынма тарыкъ тюгюл деп эсиме геле. Биз гелген халкъгъа бир заманда да яман гёзден къарамагъанбыз. Болагъан кёмегибизни этип яшагъанбыз. Аслу кюйде биз къатнашагъанлар – аварлар, даргилер, мычыгъышлар. Мычыгъышлар Орта Азияны дангыллыкъларындан къайтгъанда, къумукълар олагъа кёп кёмек этген.
– Билемен, Хасавюртда айтып кёп эшитгенмен, гирмеге уьйлери де болмагъанда, къумукълар оьзлени агьлюсюне алып яшагъанлар да болгъан. Ону учун да мычыгъышлар унутмай оьзлеге къумукълар этген кёмекни.
– Тюз айтасан, шо чу дагъы миллет арада дослукъ, татывлукъ юрютеген зат. О замандагъылар дюньядан гетгенде де, олардан къалгъан авлетлер унутмас. Наслудан-наслугъа бек арив яйыла яхшылыкъгъа алынгъан абат…
– Миллетлени арасында дос аралыкълар юрютмек учун яратывчулукъ, инчесаният кёмек этеми?
– Озокъда эте. Алайыкъ театрланы. Эсингдеми, бизин театргъа оьзге миллетлер де геле эди. Олтуруп къарай эди къумукъ спектакллеге. Наушниклер бар эди, англамайгъанлар да таржумадан таба англай эдилер. Биз аварланы спектакллерине бара эдик къарамагъа. Бир-биревге гьюрмет этегенлик тюгюлмю шо?
Спектакллени таржума этегенлик бир вакъти унутулуп да турду. Гьали янгыдан къайтып чыгъып геле. Шо – бек умпагьатлы иш.
– Нечик ойлашасан, Дагъыстанда совет девюрде де, гьали де къумукъ адам республикада биринчи гьаким болуп ишлемеген. Ишлеген болгъан буса, бир тайпаланы разисизликлери болмас эди деп айтма яраймы? Башгъача айтгъанда, къумукъланы гьалы гьалиден къолай болмасмы эди?
– Тондан гёлек ювукъ деп негьакъ айтылмай, болма да ярай эди. Мен ойлашагъан кюйде, Данияловлар, Умахановлар, Юсуповлар, Алиевлер, Магьамматовлар тюз этмеген деп айтма ярамай. Олар оьзлени миллетлерине къуллукъ этегени де, балики, ичинде миллетин кёп сюегени саялы болгъандыр. Ата-анадан, авлетлерден сонг адамгъа инг ювукъ зат – ону миллети.
Эгер де сен соравну башгъача салмагъа сюе бусанг, айтайым. Мен англадым не сорама сюегенингни. Сен айтма сюесен тав миллетлер тюз районларда, Магьачкъала, Буйнакск, Каспийск, Избербаш, Къызылюрт, Хасавюрт шагьарларда кёп болгъаныны себеби республиканы оьр гьакими шолай сюйгениндендир деп. Тюгюл. Нечик алай да, инкъылапдан алда да къумукълар яшайгъан тюз ерлеге тав юртларда турагъанланы бирлери гёчмесе болмай эди. Огъар «Прогресс» деп айтагъан англав гюнагьлы. Ол къачан буса да тав халкъны тюзге тюшюрежек эди.
– Ругь байлыкъ яда, башгъача сёзлер булан айтгъанда, жамият арадагъы билим даража артамы яда кемийми?
– Билемисен, жамият арадагъы билим даража, ругь гётериливню даражасы артмай. Кемий деп айтма да сюймеймен. Гьалиги заманда охугъан адамны абуру ёкъ десе де ярай. Яш наслу да гёре чи нечик адамланы абуру бар, нечикленики ёкъ.
Акъчасы кёп адамланы айтгъаны да бола, олар акъчаны гючю булан оьзлер сюйген кюйде яшама кюй де таба. Акъчаны нечик табагъаны биревге де авара тюгюл. Мангалай теринг булан оьзюнгню ишинге гёре гьакъ къазанып яшай бусанг, не этсенг де харж етишмей.
– Такрарлана бусам да ярай, тек шулай сорав арагъа чыгъа. Миллетлени арасында татывлукъ артсын учун гьар миллетни вакили халкъ арада оьзюн нечик тутма тарыкъ?
– Шу бек маъналы сорав деп эсиме геле. Гьар ким эки янындагъылар булан оьзюню ерин билип янашса яхшы. Даражасын англап янашса яхшы. Билимлери артгъан чакъы, гьар ким гьакъыллы болажакъ. Билимли адам йымышакъ хасиятлы бола. Миллет арада йымышакълыкъ – гьакъыллылыкъны аламаты.
Бизин миллет Дагъыстанда билим янындан бир заманда да артда къалмагъан. Абусупиянны китапханасындан уллу китапхана ону вакътисинде дагъы бир ерде де болмагъан. Кёп уллу алимлерибиз де, язывчуларыбыз да, ярыкъландырывчуларыбыз да, композиторларыбыз да, жамият чалышывчуларыбыз да болгъан. Гьали де бар. Гележекде болурму, болмасмы, айтма авузланмайман. Неге тюгюл, бизин халкъ билим алыв къуллукъгъа тийишли агьамият бермей. Билимсиз яшама къыйын. Гележекде дагъы да къыйын болажакъ.
– Кёп савбол, баракалла. Яратывчулукъну гьакъында дагъы гезик лакъыр этербиз.
– Сен де савбол. Бизин анадаш «Ёлдаш» газетибиз бу йыл оьзюню 100 йыллыкъ юбилей байрамын да оьтгере чи. Гьакъ юрекден барыгъызгъа да, баш редактордан башлап, коллективни бары да къуллукъчуларына, охувчулагъа агьлюлерде насип, яшавда кёп яхшылыкълар ёрайман.
Суратда: Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан чалышывчусу, композитор Хизри Батыргишиев.
