«Далапчылыкъ, янгы гьаракат, пайдалы иш»



– Гьажи, юрт хозяйство тармакъны гётермек учун халкъгъа тюрлю-тюрлю къайдаларда чалышма имканлыкълар ачылгъан деп кёп сёйлене. Гертиден де, шолаймы гьал?

– Гертиден де гьал шогъар ошашлы. Пачалыкъны янындан фермер хозяйстволагъа, оланы башлап къурагъанлагъа этилеген харж кёмек бар. Тек бир-бир тармакъларда онгайлыкълардан эсе, ­онгайсызлыкълар кёп. Алайыкъ авлакъчылыкъны. Сюрме, чачма къыйын. Техника булан доланасан. Къуллугъунг бек багьа токътай. Гелим болмай къалма да бола, янгур явмаса. Болса да, кимге сатарсан?

Гьайван, мал сакълама, къуш оьсдюрме бираз тынч. Терек оьсдюрме тынч. Гьали бирлери овощлар оьсдюрме де гирише тура. Теплицалар, парниклер эте. Пачалыкъдан кёмеклер де болса, дагъы да яхшы.

Юрт хозяйство министерликден таба фермерлеге кёмек этмек булан байлавлу къурулгъан программалар бар ишлейген. Субсидиялар бериле. Маллагъа, мююзлю гьайванланы савулагъанларын сакъламагъа кёмек харжлар алып ишлейгенлер кёп. 100-ге ювукъ хозяйство шо имканлыкълардан пайдаланып тура.

Бирдагъы программагъа гёре емиш бавлар оьсдюрегенлеге де кёмек гёрсетиле. Терек салагъандан къайры, терек оьсюп, емиш береген болгъунча 3-4 йылны узагъында огъар этилеген къуллукъгъа да субсидиялар гёрсетиле. Алып ишлеп турагъанлар бар.

– Юрт хозяйство маллар болдурмакъ учун Буйнакск районда къайсы тармакъда гьаракат юрютмеге онгайлыдыр?

– Буссагьат гьали аслу гьалда халкъ кёп урунагъан тармакъ – гьайванчылыкъ. Оьсюмлюк тармакъны да кёп танглай адамлар. Аякъгъа минип геле тура тепличный хозяйстволар къурув иш де. Дёрт-беш хозяйство бар арив мекенли кюйде шо ёлда чалышагъан.

– Авлакъдан алгъан гелимни ишлетеген пунктлар бармы? Ёкъ буса, гележекде оланы къурмакъ деген умутлар сама бардыр…

– Олай имканлыкълар ёкъ гьалиге. Тек юрт хозяйство тармакъны оьсювюн болдурмакъ учунгъу аслу программаланы яшавгъа чыгъарма гьаракат юрюле. Гьайван-мал соягъан цехлер къурулмагъа башлангъан ерлер бар. Гьайванчылыкъ комплекслерде оьзлер савгъан сютню ишлетип, бишлакъ, къаймакъ, оьзге тюрлю акъкъатыкълар чыгъармагъа болагъан кюйде, сонг да этни ишлетип болагъан кюйде цехлер къурулуп тура. Эрпелиге барагъан ерде сютню ишлетеген пункт бар, тек гьалиге ерли о да ишни башламагъан. Бирлери ясандырывлар алып битмеген, бирлери биналаны онгарып битмеген…

– Юрт хозяйство иш юрютегенлеге, озокъда, тынч болмайдыр. Онгайлыкълар болса да, четимликлер де ёлукъмай къалмай. Шоланы къайсы кёп?

– Бизин Буйнакск районну алып къойсакъ да, буссагьатгъы вакъти четимликлер кёп. Алда колхозлар, совхозлар бар заманда юртларда оларда ишлемеге тынч эди. Гьали бир юртда да мекенли хозяйство ёкъ. Айры-айры адамлар булан ишлейбиз. Биз барып олагъа, гьей, шунчакъы ерни сюрмеге тарыкъ, чачмагъа тарыкъ, шунчакъы гьайван-мал сакъламагъа тарыкъ, бавлар салмагъа тарыкъ деп айтып болмайбыз. Биз авлакъда ишлемеге сюегенлени гёз алгъа тутулгъан программаланы таъсири булан юрт хозяйство ишлеге муштарлы этип болабыз. Берилеген кёмеклени яхшы янларын олагъа англатып болабыз. Булай алгъанда, нечакъы да четимликлер бар.

– Мунда гьали шоланы бирлерин сама эсгерейик…

– Айтайым. Муна гьали биз бир адамны 100–200 гектар ерни сюрмеге, чачмагъа муштарлы этдик. Тек авлакъгъа чыгъып огъар топуракъланы гёрсетип болмайбыз. Ерлер бар, олар гьар кимге пайланып уьлешинген. Есилери ишлетмей, къолдан чы­гъып къалажакъ деп, башгъа адамгъа берме де сюймей. Гиччи-гиччи гесеклер, бирлери рази бола, бирлери болмай, шо кюйде онгайсызлыкълар тувула.

Ондан къайры да, алда юртларда туварчысы да булан гьайванлар эртен гете эди отлавлукълагъа, ахшам къайтып геле эди. Гьали сюйгенде чыгъып гете, сюйгенде геле. Бирлери авлакъда гече де къала. Фермерлер эп этип болмай. Гектарланы айланасы булан чыр ишлеп, чали эшип бегетип сакълама бажарылмай. Чарасыздан шолай этегенлер де чи бар, тек къыйын.

Биз шо масъаланы юрт администрацияланы кёмеклиги булан чечмесек, дагъы къайдада ону чечип болмай. Нечакъы да айтабыз, болагъан кёмегибизни де этмеге къастыбыз бар.

– Берилеген харж кёмеклер фермерлени авлакъ ишлеге иштагьландырма таманлыкъ этеми?

– Айрокъда оьсюмлюклеге къуллукъ этегенлеге, озокъда, аз. Не бериле дейсен?.. Оланы буса нечакъы чыгъышлары бола… Бензин, солярка дейсен, тракътирге, сабангъа, сеялкагъа, комбайнгъа нечакъы берме тюше… Топуракъгъа дагьни гелтирме тарыкъ, оьсеген ашлыкъны, овошланы гьар тюрлю аврувлардан, зараллы жанлардан сакъламакъ учун дарманлар алмагъа къыйын. Олар да гюн сайын багьа бола. Урлукълар тапма да герек. Сайламлы урлукъ гьазирлейгенлер буса Дагъыстанда ёкъ. Краснодар, Ставрополь крайлагъа чыгъып гетмесенг, ондан гелтирмесенг болмай. Ёлгъа да нечакъы акъча гете… Тек, шогъар да къарамайлы, ишлеп турагъанлар бар. Районда 200- ден артыкъ сабанчы-фермер хозяйстволар авлакъчылыкъ, гьайванчылыкъ тармакъларда чалыша.

– Билмеймен, сен оланы нечиклерин айтасан, налог инспекцияда гьисапгъа гирмей ишлейгенлер де кёп. Бираз алда бир фермер булан лакъыр этегенде, ону хозяйствосу налог инспекцияда гьисапгъа алынмагъанны билип мен огъар неге деп сорагъан эдим. Ону юзге ювукъ гьайваны бар. Ол англатгъан кюйде, фермерлик ишни законлу юрютмек учун, харж кёп гете. Пенсионный фонддан башлап, нечесе тюрлю къурумлагъа налог акъчалар тёлеме тюше… Туврадан айтгъанда, ол яшыртгъын далапчылыкъ юрюте. Олай яраймы?

– Озокъда ярамай. Хайырны яшыра­гъанлагъа къаршы законну статьялары да бар. Тек бизин халкъ шону алда англама сюймесе де, гьали англама борчлу бола тура. Олай фермерлени ахтарып, аян этмек учун налог инспекция булан бирче иш юрюле.

– Тыш пачалыкъланы къайсында да налогланы тёлемейгенлеге къаршы законлар къатты. Бизде шолай оьзбашына къазанагъанланы налог инспекция булангъы низамсызлыгъы саялы такъсырлама болмаймы?

– Оланы такъсырлап бола, эгер де гьисапгъа алынгъан буса…

Муна бизин район администрацияда гелимлени бёлюгю бар. Район админист­рацияны юрт хозяйство управлениесини экономика бёлюгю, налог инспекция, иш булан таъмин этивню бёлюгю барысы да жыйылып, комиссия къуруп, шо ёлда иш гёре. Алда юрюлмей эди шолай гьаракат, гьали бар. Гьар гюн деп айтса да ярай, шо комиссия гьар юртгъа чыгъып, оьз борчларын кюте.

–Районда сюрюлеген, чачылагъан топуракълар нече гектар бар, нече гектары къоллана?

– Бизде районда бугюнге ерли сюрюлеген 18 минг 900 гектар бар. Гетген йыл шону 62 проценти къоллана эди. Бу йыл бизде гюзлюк ашлыкълар чачылгъан. 3 минг 508 гектар ер бар. Язлыкълар да 6 минг 203 гектаргъа чачылгъан. Бары да 2016-нчы йылда 12 минг 300 гектар бола.

– Техника гюч етишеми?

– Нечик етише, етишмей… Алдагъы бир хозяйствону алып къойсакъ да, 80–90 юрт хозяйство техникасы бола эди. Гьали бизде, районда МТС къурабыз деп жыйгъа­н дёгерчекли 4 трактор, бир де – шынжырлы трактор бар. Къалгъаны – айры есликдеги техника. Шолар булан амал этип тура адамлар да. Алда бар техниканы кёбюсю оьзге регионлагъа чыгъып гетген, сатылгъан о якъгъа-бу якъгъа.

– Гьаракатына гёре иш гёрсетип бажарагъан хозяйстволар бардыр районда?..

– Янгы Къумукъда «Легион» деген агрофирма бар. Гьажи Алхлаев ёлбашчылыкъ эте, гьар йыл 400-500 гектар ерге будайлар да чача, арив онгарылгъан гьайванчылыкъ комплекси де бар, гьайванлар да сакълай.

Халимбекавулда да «Лидер» деген хозяйство бар. Бизде, Чиркейден, Акъай­таладан къайры юртларда юзюмчюлюк булан машгъул болагъанлар ёкъ. Булар 17 гектар ярымгъа юзюм бавлар да салгъан, бир гектарда емиш тереклери де бар, янаша гьайванчылыкъ булан да машгъул болалар.

Оьсюмлюкчюлюк тармакъда да Карантай участкада будайлар чачагъан агросервис иш гёре. Къушчулукъ булан машгъул хозяйстволарыбыз да бар… Хыйлыларыны атларын эсгерип боламан. Районда, оьзге регионларда йимик, далапчылыкъ юрютме сюегенлеге генг ёллар ачылгъан.


Лакъырлашывну язгъан

Набиюлла МАГЬАММАТОВ.

СУРАТДА: Буйнакск район администрацияны юрт хозяйство управлениесини начальниги

Гьажи Абдурагьманов.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля