Муна школаларда янгы охув йыл башлангъанлы бир ай гетди. Охув йыл башланыву булан школаларда ана тил ва адабият дарслагъа бирдагъы бир «окълар атылды». Натижада янгыз шагьар школаларда тюгюл, гьатта юрт школаларда да ана тил ва адабият дарсланы сагьатлары кемитилди. Бир-бир школаланы ёлбашчылары ана тил ва адабият дарсланы факультативге (гёнгю болса, охувгъа) айландырды. Муаллимлер биринден- бири алып башгъа юртлардагъы, районлардагъы школаларда не гьал барны ахтарып юрюй. Сагьатлар кемитилгени булан байлавлу янгыдан тематика планланы къурмакъны гьайын этип, охутуп, программаланы аз сагьатлар булан нечик чечежекни билмей талчыгъа.
Сагьатланы кемитилегени шагьар школаларда айрокъда дагъы да кёп масъалалар тувдура. Алдагъы йылларда биз Магьачкъала шагьар школалардагъы гьалны ахтарып яза эдик буса, бу гезик ана тил дарсланы масъалаларыны айланасында Буйнакск шагьар школаны муаллими булан лакъыр этмеге токъташдыкъ. Буйнакск шагьардагъы 9 номерли орта школаны муаллими Зулейха Агъавова-Аскерова шагьар школада 2000-нчи йылдан берли чалыша. Газетни охувчуларыны тергевюне ону булангъы лакъырлашывну беребиз.
–Зулейха, янгы охув йыл башлангъанлы бир ай бола. Оьтген йыллар булан тенглешдиргенде бу йыл алышынгъан не бар?
– Башгъа йыллар булан тенглешдиргенде бу охув йылны биз, ана тилни муаллимлери, къоркъунчлу кюйде къаршыладыкъ деп айтма болабыз. Барыбыз да билеген кюйде, гетген охув йылны ахырындан башлап, школаларда ана тилни масъаласы бизин парахат тыныш алма къоймады. Шо сорав бизин талчыкъдырмай къоймай. Бир йыл тиллени уьст этип, бириси йыл «ерге уруп» къойма ярамас. Тек, насипге, ана тиллени сагьатлары булан байлавлу ишибиз школаларда, айрыча алгъанда бизин Буйнакск шагьарны 9-нчу школасында, бар кююнде къалды! Сагьатланы кемитмеди.
– Сиз шагьар школада ишлейсиз. Охувчулар ана тилин билеми? Охувгъа гьаваслыгъы бармы?
–Шагьар школада мен 2000-нчи йылдан берли ишлеймен. Биринчи класдан башлап, он биринчи класдагъы яшлар булан иш гёргенмен. Тюзюн айтсам, башлапгъы класларда ана тилге бакъгъан сюювю, дарслагъа онгарылыву кёп яхшы, мени сююндюре. 5–7-нчи класлагъа чыкъгъанда да яман тюгюл. Оьрдеги класларда бираз осал: ЕГЭ булан байлавлу предметлени алгъа салып, ана тиллеге арт берилген десем, къопдурув болмас. Тек шогъар да къарамайлы, бизин о якъгъа, бу якъгъа созмай-тартмай, парахат къойса, биз ишлеме сюебиз, къаст этебиз.
–Сонг да, шагьарда оьсген охувчулар язда каникулланы вакътисинде ана тилин унутуп сама къалмаймы?
–Каникулланы ичинде яшлар ана тилин яда унутуп, яда бек билип къала деп айтмагъа болмайман. Билеген, охума гьасирет яшлар каникулланы ичинде де шо кюйде къала, дарсларда гьар заман йимик яхшы ортакъчылыкъ эте.
– Кёп школаларда ана тиллерден сагьатлар кемитилгени белгили. Аз сагьатлар булан охувчулагъа дарс англатмагъа, тилни, адабиятны уьстюнде ишлемеге заман етишеми?
–Оьрде де шу соравну бир къырыйы чыгъарылып айтылды. Сентябр айны башында, школалагъа охутув планлар гелгенче, къысылгъан кюйде, не къаравуллайгъанны билмейген гьалда турдукъ. Бизин школада ана тиллени сагьатлары, насипге, бар кююнде къалды. Шогъар биз бек сююндюк. Амма бары да Буйнакск шагьарны школаларында шолай гьал бар деп айтмагъа болмайман. Бир — бир школаларда, магъа белгили кюйде, 1-нчи класланы сагьатларын уьчден бирге, къалгъан класларда уьчден экиге тюшюрген. Олай нечик бола?! Бары да школалар бир охутув план булан ишлемеге герекмейми?! Яда школаны башын тутгъан адамланы не этме де ихтияры бармы?!
Гертилей де, школаланы директорлары гьар тюрлю себеплени оьзлерден чыгъарып, ана тиллени сагьатларын кемитме чалыша. Бугюнлерде Дагъыстан Республиканы билим беривге ва илмугъа къарайгъан министерлигинде бу масъаланы айланасында сёз юрюлюп тура. Ана тиллени сагьатларын ерине къайтарар деп муаллимлер де умут эте.
–Гетген йыл пачалыкъ программалагъа (ФГОС) къыйышмай деп бар китаплар булан пайдаланма ихтияр берилмей эди. Китаплар булангъы гьал гьали нечикдир? Бу масъаланы нечик чечесиз? Китаплар къачан къаравуллана?
–Адам умут этмей буса, яшама да болмас эди. Шолай, биз де ФГОС-гъа къыйышывлу китаплар чыгъар деген умут булан ишлейбиз. Тынч иш тюгюл. Оьзюбюз гьаракат къуруп, материаллар табып, алдынгъы китапларыбызны методика пособие кюйде къоллап иш юрютебиз. Этме билген эбин табар дегенлей, китаплар ёкъ деп, яшланы, школаны, дарсланы ташлап къоймагъа да ярамай. Гьалиге болгъан кюйде ишлейбиз.
–Гьали охувчуланы ата-аналарына ана тилин сайлама ихтияр берилген. Бу йыл бёлюклерде охувчуланы санаву кемидими? Ата-аналаны ана тил дарслагъа янашыву нечикдир?
–Биз барыбыз да билеген кюйде, Дагъыстан оьзюню кёп миллетлери булан бай. Шо саялы къошулгъан миллетлер булангъы агьлюлер ёлукъмай къалмай. Шолай агьлюден чыкъгъан яшлар ана тилде аз сёйлейгени эс этиле. Алда биз, кёбюсю, атасыны миллетине къарап ана тиллеге язма бола эдик. Гьали, ихтияр берилген сонг, ата-ана къайсы миллетни сайласа, шо бёлюкге язабыз. Бир-эки яш бир бёлюкден бириси бёлюкге чыкъгъаны булан иш бузулмай. Аслу мурадыбыз – яшланы ана тиллеге къуршамакъ. Агьлюню ичинде ата- ананы пуршавлугъу болмаса, яшлар охуй.
Ана тилге сюювюн артдырмакъ учун нече тюрлю ишлер де юрютебиз. Айрыча айтгъанда, шагьар школалардагъы муаллимлеге ишлемеге тынч тюгюл. Къумукъ тилни шагьарда оьсген, кёбюсю орус тилде сёйлейген яшлагъа етишдирмеге тынч тюгюл. Тилни уьстюнде теренден ишлеме шагьар школаны яшлары сюймей ва болмай.
–Охувчуланы муштарландырагъан, оланы ана тилине гьаваслыгъын артдырагъан оьзюгюзню айры дарс берив къайдаларыгъыз бармы?
–Гьар муаллимни оьзюню дарс берив методикасы бар. Къужурлу этмек, муштарлыгъын гётермек учун нече тюрлю ишлер де юрютебиз. Муаллим гёз алгъа салгъан муратларына етишсе, дарс оьр даражада оьтген деп гьисаплама ярай. Дарс нечик юрюлегени кёбюсю гьалда муаллимден гьасил бола, авуз тилине де агьамият беребиз. Биринчилей алдыбызгъа салынгъан масъала – шагьар школаларда къумукъ тилни уьйретмек, экинчилей, сёйлетип билмек. Натижасы болсун учун дарсда биз янгыз муаллим касбуну юрютмейбиз, башгъа касбуланы къалибине де гиребиз. Тарыкъ болса, йыравчу да, сагьнаны къуллукъчулары да (актриса) болуп ишлейбиз.
–Сиз Дагъыстан педагогика университетде де дарс бересиз. Студентлер сизин факультетге охума гелеми? Оланы билим даражасы нечикдир?
–Школа булан янаша, 2003-нчю йылдан башлап, Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетде де ишлеймен. Школа булан аралыгъым магъа студентлер булан ишлеме де кёмек эте. Айрокъда «Къумукъ тилни методикасы» деген дарсны охуйгъанда. Гьар береген теория материалымны сынав иш булан беклешдирме боламан. Школаны татывун билген гишиге къумукъ тилни методикасын англатма да студентлеге тынч деп эсиме геле.
Бу йыл бизин Дагъыстан филология факультетге тюшген студентлени санаву, шюкюр Аллагьгъа, яман тюгюл. Дагъы да яхшы болур деген умутубуз бар. Тек къумукъ къызланы санаву, башгъа миллетлеге къарагъанда, бек аз. Шо да бизин талчыкъдыра.
–Сиз алим гьисапда нени уьстюнде ишлейсиз?
–Мени кандидатлыкъ ахтарыв ишим синтаксис булан байлавлу. Къумукъ тилде тизилген къошма жумлаланы уьстюнде иш юрютгенмен. Школа булан байлавлугъум мени илму ишимни бираз башгъа якъгъа бурду деп айтмагъа боламан. Орус тилден ва башгъа предметлерден муаллимлеге дарсгъа асасланып ишлемеге методика адабият кёп. Бизин ана тилибиз къумукъ тилде бек аз яда ёкъ деме болабыз. Шо муратны алдыма салып, «2-нчи класлар учун къумукъ тилден языв ва адабият дарслар» деген шагьар школалар учун пособиени уьстюнде ишлеймен. Экинчи класны алмакълыгъым – ФГОС-ну талапларына гёре китабыбыз бар. Китапны къурулушун, ичделигин мен бек ушатаман. Китап булан ишлемеге шагьарлы яшлар булан магъа тынч.
–Сизден гьасил бола буса, школаларда ана тил дарсланы юрютювде яда охутув программаларда нени алышдырар эдигиз?
–Менден гьасил болса чы, ана тилимни абурун гётермек учун нени де этер эдим. Программаланы булай да биз оьзюбюзню къыйыныбыз булан чыгъарабыз. Биз нечакъы къыйын тёгюп ишлесек де, юрт школадагъы яшлар булан бизин шагьарлы яшлагъа бир даражада юрюмеге яда олар булан тогъатартмагъа къыйын. Шу ерде, баягъы, олимпиадаланы сораву да арагъа чыгъа. Менден гьасил бола буса, юрт школалагъа ва шагьар школалагъа шо конкурсну айры оьтгерер эдим.
–Зулейха, соравларыма ачыкъдан жавап бергенигиз учун баракалла! Сизин етишип гелеген касбу байрамыгъыз – Муаллимлени гюню булан гьакъ юрекден къутлайман! Ишигизде уьстюнлюклер, яшавугъузда кёп сююнчлер ва савлукъ, насип ёрайман.
–Арив ёравларыгъыз учун сиз де кёп савболугъуз
Бизин маълумат:
Зулейха Шарабутдиновна Агъавова -Аскерова 1978- нчи йылда август айны 9-нда Буйнакск районну Янгы Къумукъ юртунда тувгъан. 1995-нчи йылда ата юртундагъы орта школаны битдирген сонг Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтгъа охума тюшген. Ону филология факультетини орус — дагъыстан бёлюгюн тамамлагъан сонг , 2000-нчи йылдан бугюнлеге ерли Буйнакск шагьардагъы 9 номерли школада ана тилден ва адабиятдан дарс бере. Школада ишлей туруп, янаша илмуну уьстюнде де чалышгъан, 2004-нчю йылда диссертация ишин якълагъан ва илмуланы кандидаты деген алим атгъа ес болгъан. 2003 -нчю йылдан башлап, школа булан бирге, оьзю охуп битдирген оьр охув ожакъны Дагъыстан филология факультетинде ана тиллерден дарс бере.
Зулейха Шарабутдиновна 2009 -нчу йылда «Йылны муаллими» деген конкурсда ортакъчылыкъ этген ва Дагъыстан Республикада муаллимлени арасында биринчи ерге ес болгъан. 2011-нчи йылда Россияны Президентини грантын алмакъ учунгъу конкурсда ортакъчылыкъ этген ва савгъатгъа лайыкълы болгъан. «Ана тиллени экинчи тынышы» (Второе дыхание родным языкам) деген республика конкурсда 2017-нчи ва 2018-нчи йылларда ортакъчылыкъ этип, биринчи ва экинчи ерлени алып, атын оьр этген. Уьйленген, агьлюсю Марат Агъавов булан 4 къызны тарбиялай.
