Шихмагьаммат Дугужев: «Янгы къайдаланы къоллап ишлейбиз»


   Биз къайсыбыз да яшавубузну ичинде докторлар булан нечесе керен де ёлугъабыз. Аслу гьалда яш вакътиде ва уллу болгъанда. Олай десек де, бизге сав оьмюрюбюзню ичинде оланы уьстюне кёп керенлер барма тюше. Аз сама аврусакъ да, биз сан янлы кёмек алма сюебиз. Гьалиги заманда адамлагъа савлугъун сакъламакъ учун йылда бир керен сама да врачланы тергевюнден чыкъма герек деп айтыла. Тек гьал айтгъанда йимик болмай. Биз адамлагъа савлукъ сакълав яндан этилеген кёмеклени ва артдагъы йыллардагъы алмашынывланы гьакъында Хасавюрт районну баш врачы, медицина илмуланы кандидаты Шихмагьаммат Арсланалиевич Дугужев булан лакъыр этебиз.


– Районну оьзюню больницасы ёкъ, шону учун да аврувларыбызны шагьар больницагъа элтме борчлу болабыз. Гьал районну пайдасына къачан чечилер деп эсинге геле?



– Шо масъала арагъа артдагъы 15-20 йылны ичинде чыгъып тура. 50 йыл алда этилинген шагьар больница районну ва шагьарны ватандашларын къабул этмеге деп къурулгъан эди. Шо заманларда районда ва шагьарда 100 минг адам яшай болгъандыр, гьали шо санав уьч керен сама оьсген. Бизин больницаларыбызда 360 адамгъа ер бар. Тек хас аврувлагъа айрыча ерлер ёкъ эди. Шону учун да биз ерли больницаларда гьар тюрлю аврув учун адамлагъа ятма болар йимик ерлер ва врачлар булан таъмин этдик. Мисал этип айтсам, Кёстекде – нервалагъа къарайгъан, Къарланюртда буса юрек аврувлагъа ерлер бар. Олай да, гюндюзлер ятып, ахшам уьйге барагъан кюйде 4 амбулаторияда да ерлер этгенбиз.


– Ери гелгенде сорап къояйым, бизин район больница къачан ишге салынажакъ?



– Шо больницаны къурулуву токъталгъанлы 7-8 йыллар бола. Уьч къабатлыкъ бина гьазир, бираз ишлери къалгъан. Мен гьали бир-эки гюн алда да шонда болдум. Больницаны ичи арив гьазирленген, эшиклери-терезелери бек мукъаятлы. Шогъар бираз харж салса, ишге къуршама ярай. Районну башчысыны 1-нчи орунбасары Загьир Боташев айтагъан кюйде, бу йыл шо больницаны бир гьавур ишге салмакъ учун республиканы бюджетинден харж гёрсетилген, экинчи даражасын къурмакъ учун федерал бюджетге гийирме ёллар ахтарыла. Шу бу йылны башындагъы биринчи сююнч хабар…


– Бу йылыгъыз сююнч булан башлангъан, оьтген йылыгъызны да сююнердей тамамладыгъызмы?



– Орта кюйде тамамладыкъ деп айтма боламан. Янгылыкъланы айтсам, респуб­ликада биринчилей болуп аврувланы электрон гезикде къабул этме башладыкъ. Шолай да, врачгъа Интернетден таба язылма бола. Райондагъы бары да медицина бёлюклени компьютерлер булан таъмин этдик ва Интернетге къошдукъ. Шо буса оланы ишин бек рагьатландырды. Ерлерден бир кагъыз да тутуп, шагьаргъа гелме тюше эди, гьали электрон почтадан йиберип къоялар. Мен оьзюм де Кёстекдеги больницада врач, сонг баш врач болуп ишлегенмен. Демек, районну баш врачы болгъанча бары да канзилерден оьтгенмен.



Баш врач болуп турагъан 2 йылны ичинде мен Дагъыстанны савлукъ сакълав министерлигини сиптечилиги булан къурулгъан делегациягъа къошулуп кёп ерлерде болдум. Шо ерлерде медицина ишлер салынгъан кюй булан таныш болдум, бирлерин мунда къоллама къарайбыз. Мисал этип айтсам, мен Вьетнамда да болдум. Онда аврувгъа янашыв башгъа. Техника яндан алгъанда, биз олардан артда къалмайбыз, тек толу кюйде таъмин этилинмегенбиз. Гетген йыл яшлар учун 4 УЗИ аппарат, кардиограф ва лампалар берилди.



Мен делегация булан баргъан ерлердеги сынавланы топлап, оьзюбюзге янгы къайда этгенбиз. Аслу гьалда Япониядагъы “LIN” деген программадан бир бёлюгюн алгъанбыз, шонда аврувлагъа янашыв башгъа. Дагъы да, мен поликлиникада райондагъы медицина къурумлар нечик ишлейгенни тергеп турагъан кюйдеги центр ача тураман, шонда гьар врач нечик ишлейгени гёрюнюп туражакъ. Мисал учун айтсам, шо центргъа бир юртдан аврув тел ура. Шо гьакъда врачына билдириле. Эгер де ону гючю етмесе, мундагъы врачлар да къошула. Айтагъаным, шо МЧС-ни къайдасында къурулгъан центр, аврувгъа тез етишип, тез кёмек этгени ва къачан къолайлыкъгъа тартгъаны гьисапгъа алынажакъ. Дагъы да, шо центрда адамланы диспансеризация этив нечик юрюлегени, авруйгъан адамны ерли врач багъагъан кюй, дарманлар булан таъмин этив, «скорая помощь» нечик ишлейгени – бары да белгили болуп туражакъ. Биз центрдан таба ерли врачлар юртдагъы аврувланы багъагъан кюйню де билип болажакъбыз.


– Райондагъы врачланы иши сени рази этеми?



– Толу кюйде рази этмей. Шону учун да мен баш врач болгъан сонг кёп де гетмей, оланы касбу даражасын тергеме башладым. Озокъда, мен оланы ишден тайдырмадым, тек билимин толумлашдырма ва документлер булан ишлеме уьйретдим. Гьали оьзлер де сююнелер, республика оьлчевдеги тергевлерден де барысы да яхшы къыйматлар булан оьтдюлер.



Биз ерли врачлар нечик ишлейгенни бирдагъы янындан да тергейбиз. Мисал учун, терапевтлени алайыкъ. Олагъа онкомаркерлер бериле, адамланы нече процентин рентгенден чыгъаргъан, кёкрек аврувну баш заманында билмек учун не чаралар гёрген. Айтагъаным, олагъа да талаплар артгъан.


– Адамланы савлугъуну 10 проценти медицинадан гьасил, 50 проценти буса яшав гьаллардан деген гьисаплар юрюле.



–Соравунгну англадым. Шону учун, мен ойлашагъан кюйде, врач башлап оьзю уьлгю болма герек. Бизде ишлейген врачланы бириси де сигарет тартмай, айланышы жагь. Шону гьакъында олар адамлар, айрокъда яшлар булангъы ёлугъувларда кёп айта. Артдагъы заманларда яшланы кёбюсю телефонлар булан яда компьютерлер булан кёп долана. Алдагъы юрюш ёкъ. Шо буса – къанны ишлейгенине четим этеген, онкологиягъа, шекер аврувгъа элтеген ёлланы бириси. Бирдагъы къы­йынлыкъ – адамланы диспансеризация этив, шо иш де бек къыйынлыкъда юрюле.


– Чакъда-чакъда дарманлар етишмей деген хабарлар эшитебиз, шолар гертими? Дарманлар булан таъмин этив нечикдир?



– Бары да дарман етише деп айтып болмайман, инг де тарыкълылары бизде бола. Бек багьалылары етишмей. Бизге йылгъа больницаланы дарман булан таъмин этмек учун 16 миллион манат бериле. Биз шону толу кюйде къоллайбыз. Тек 160-170 минг адам яшайгъан ерге шо бек азлыкъ эте. Кёбюсю аврувлар шогъар рази тюгюл. Эгер де дарманлагъа минис­терликден таба акъча гёрсетегенде гьар яшайгъан адамны гьисапгъа алып эте болгъан буса яхшы эди. Бир аврувгъа бир гюнге 80-90 манат гёрсетиле, шо да аз чы. Янгыз бир шприц булан этилген укол 180 манатгъа олтура. Шону учун да дарманлар азлыкъ эте, бирлерин адамлагъа алма да тюше.


– Къайсы аврувлар кёп ва шоланы аз этмек учун не чаралар гёрюле?



– Биринчи ерде, озокъда, юрек булан байлавлу аврувлар. Экинчи ерде –талав аврув (онкология), сонг – кёкрек аврув. Диспансеризация негер этиле? Шо аврувланы инг башлапгъы заманында билмек учун. Адамлагъа енгиллик учун юртлагъа рентген машинлер салабыз, тек оланы астаракъ айланагъаны тамаша эте, сюймей баралар. Юртда адамлар уьйлерине барып айтса да, заманында чыкъма сюймей. Буса да, гетген йыл райондагъы адамланы 61 проценти рентген тергевлерден чыкъды, шо герти санавлар. Шолардан 15 адамны бирлери талав аврув ва кёкюрек аврувдан аврума башлагъаны билинди. Мен дагъы да айтаман, аврувну нечакъы эрте билсе, шону къолай этме бола. Инг де талчыкъдырагъаны – шо аврувлар, эгер де алда уллу чагъында бола эди буса, гьали яш адамлар да авруйлар. Тергелмей дагъы да 40-гъа ювукъ проценти къалгъан чы. Муна бизге ишлеме ер. Мен 90 процентге етишдирме сюе эдим. Дагъы да талчыкъдырагъан масъала – гиччи яшланы оьлегени. Шону да мен касбучулар етишмейгенден, яшгъа авур къатынлар тындырыкълы тергелмейгенден гёремен. Гьали бизге шолайланы тергейген янгы аппаратлар ёкълугъу да четим эте. Шону ва башгъа масъалаларыбыз булан биз министрге де баргъанбыз. Министрибиз Жамалутдин Гьажиибрагьимов районгъа оьзю де гелди ва гьалны оьзю гёрюп гетди. Педиатр­лар, терапевтлер, инфекционист, онкологларыбыз етишмей. Шолай врачланы ишге чакъыраман, олагъа онгайлыкълар болдураман, тек гьалиге гелегенлер аз.


– Аврувланы сёзлерине гёре, докторлар къабул этсе де, тезликде ёлгъа салма къарай, бирлери яман сёйлей деп де айта. Шолай хабарлар сизге етишеми?



– Ёкъ деп айтма болмайман, боладыр. Тек мен ишге гелип биринчи гюнокъ, эгер де аврувгъа яман сёйлеген деп эшитсем, сиз узакъ ишлемежексиз деп айтгъанман. Гьалиге арз этген адам ёкъ. Бизге адам «агь чегип», аврувуна эм излеп геле. Озокъда, нечик адамлар да бола, бирлери оьзюн врач багъагъан кюйню ушатмайдыр, оьзюне аз тергев этген деп эсине геледир, башгъа ерге йибергенни талап эте. Мен гьар заманда да аврувну яны боламан, неге тюгюл авруйгъан адам бираз айры къылыкълы бола. Эгер де врач дурус экенни гёрсем де, аврувгъа гёнгю бузулмай­гъан кюйде гьалны англатма къарайман. Доктор аврувгъа яман болажакъ затны айтмажакъны билемен. Больницаларда гьар аврувну бир нече гюн сакълай ва тезликде чыгъара. Мен ойлашагъан кюйде, аврув больницада кюю къолай болгъанча ятма герек.



Бирдагъы янын айтсам, поликлиникадагъы бир врач гюнде 18 аврувну къабул этме герек. 35 чакъырымдан гелген аврувну къайтарма кюй ёкъ чу. Шону учун да барын да къабул эте. Орта гьисапда поликлиникадагъы гьар врач Хасавюрт поликлиникада 30-35 аврувну къабул эте, олар тала, балики, хаталар да боладыр.



Талаплар артып тура, янгыз поликлиникадагъыларына тюгюл, ерли больницаланы врачларына да. Айрокъда педиатрланы айтаман. Олар халкъ булан ёлукъма, яшлар не яшав булан яшайгъанны билме герек. Ата-ана буса яш йыламай токътай деп огъар телефонну тутдурма тарыкъ тюгюл, телевизорну яда компьютерни алдында олтуртуп къойма ярамай. Олар тенглилери булан ойнама герек, чапма ва юрюме тарыкълар. Къаркъараны санта кюйге уьйретсенг, шондан таба аврувлар да башлана. Гьалиги яшлар олай да осаллар. Олар таза ашны ашай­гъан кюйню ва яхшы амаллы болмакъны янын тутма герек. Бу янгыз врачны иши тюгюл, ата-ананы, школадагъы муаллимлени, гьакимликни, дин алимлени ва бары да халкъны иши деме сюемен.



Адамланы савлугъу – оьзлени къолунда. Шону учун да байлыкъны артындан чапмай, савлукъну артындан чапма герек, дюньяда шондан артыкъ байлыкъ ёкъдур.




Бизин маълумат:


Хасавюрт районда медицина идара 1900-нчю йылда Яхсайда ишлеме башлангъан. Шо йыл юртда медицина пункт ачылгъан, бир врач ва бир фельд­шер савлай округдагъыланы багъа болгъан. Шондан берли 120 йыллар оьтген. Бугюнлерде районну медицина бёлюгюнде 800 адам ишлей, олардан 210-ву – врачлар, 585-вю – орта хас билимли медицина къуллукъчулар. Оланы да 30-ву – «Дагъыстанны ат къазангъан врачлары», 25-вю буса «Дагъыстанны ат къазангъан медицина къуллукъчулары». Районда 360 аврувгъа ятагъан ерлери де булангъы 13 участка больница, 17 врач амбулатория ва 27 фельдшер пунктлар, бир сменде 250 адамны къабул этип болагъан поликлиника, «Здоровье» деген инг яхшы аппаратура салынгъан диагностика бёлюк бар. Шолар бары да райондагъы 170 мингге ювукъ адамны ва айланадагъы къотанланы халкъыны къуллугъун кютелер.



Гебек КЪОНАКЪБИЕВ, оьз мухбирибиз.

Суратларда: Хасавюрт районну баш врачы Шихмагьаммат Дугужев; электрон гезикге язылыв.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля