Ол гьали де атдан тюшмеген


Далгьат Алкъылычевни 80 йыллыгъы

 

Очерк

 



Бизин республиканы районларында ва юртларында Далгьат Мугьутдинович Алкъылычевни танымайгъанлар кёп аздыр. Къазанышны тавларын, яшнайгъан яшыл талаларын, инсанны ич яшавун-гёнгюн, юрек талпынывларын толумлашдырагъан арив табиатын, буздай сувукъ-салкъын гьавасын эс этмей болмайсан. Тёбен Къазаныш – алимлени, шаирлени, йыравланы, композиторланы ва чебер усталаны юрту деп негьакъ айтылмай.



Далгьат Алкъылычев Дагъыстан Республиканы маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу. Россияны журналистлерини союзуну члени, жамият чалышывчу, халкъны намусун кютмек учун, заманын аямай, яллыкъ тапмай дегенлей айланагъанлардан бириси. Шолай адамлар уллулагъа да, яш наслугъа да уьлгю болуп токътай.



Белгили жамият чалышывчу, алим Салав Алиев сёз арада Далгьатгъа булай багьа бере: «Биринчилей ол айтылгъан къумукъ юртланы бириси Тёбен Къазанышдан, белгили тухумдан. Огъар шагьат фамилиясы –Алкъылычев. Тюзлюкню якълавда къылычы алда юрюй. Экинчиси – оьзюню кёп гючюн, къуватын, бажарывлугъун бизин милли тилибизни тармагъында аямай харжлагъан ёлдашыбыз. Уьчюнчюлей – «Ёлдаш» газетни, къумукъ печат къуралланы бетлеринде бизин халкъны къыйынына-тынчына бек къурч ва жагь сесленеген къурдашыбыз». Шу сёзлени айта туруп Салавну юзюнде иржайывну гьис этдим.



«Я билемисен, Набиюлла, мен Алкъылыч дегенде тувра чап деген маънада тюгюл, жамиятны гьар ишине, гьар авараларына къошулмагъа алгъасайгъанлыгъын эсгермеге сюемен. Бир яндан, биз Далгьатны бек таныйбыз, ону яратывчулугъуну биз билмейген ери ёкъ,уьстде айтылгъан сёзлер де таманлыкъ эте», – дейгенлер де болур. Тек бирдагъы яндан, биз ону терен ойлу яшавуну, яратгъан игитлерини келпетлерине, ол эли учун этген пайдалы ишлерине толу кюйде тюшюнмегенбиз. Ону жамият яшаву, яратывчулукъ ёлу, гюн шавлалы насипли ёл.



Яшавунда оьзтёрече, «Мен башгъа адамман, биревге де ошамайман», – деп оьзю де айтгъанлай, ону оьзтёрече гьызы бар. Мен ону агъам йимик гьисап этегеним саялы оьзюмню ойларымны айтмагъа сюемен.



Далгьат Алкъылычев – журналист, критик, очерклени, рецензияланы, репортажланы, лакъырлашывланы устасы. Инче гьисли, итти сёзлю публицист. Журналист гьисапда да ол «Ёлдаш» газетде кёп йыллар ишледи. Шо йылланы боюнда юзден де, мингден де артыкъ адамлар булан къатнашгъан. Шоланы бир нечеси – Далгьат язгъан «Мени замандашларым» деген китапны игитлери. Ону игитлерине тюрлю-тюрлю багьа берилме ярай, тек олар ону юрегине синген адамлар, олар ону «замандашлары». Дейгеним, олар ону касбу ёлдашлары да, хоншулары да, къурдашлары да тюгюл, оланы касбулары да башгъа, тек олар Далгьатны сыр чечеген сырдашлары.



Далгьат Алкъылычевни игитлери бизин заманны адамлары, оланы бирлери дюньядан гетсе де, оланы халкъы, эли учун этген пайдалы ишлери унутулмай, гележек наслугъа уьлгю болуп токъта­гъан. Шолай эревюллю адамланы яшавун, яратывчулугъун суратлайгъан китаплар, журналлар, газетлер Дагъыс­танны школаларында, музейлеринде, китапханаларында сакъланма тийишли. Шо бизин борчубуз.



Мен Далгьатны таныйгъаным кёп йыллар бола. Къумукъ театрны экинчи наслу артистлери 1957-нчи йыл Москвада Щукинни атындагъы дюньягъа белгили театр оьр охув ожакъны, мени зукъарим Зубайыл Хиясов булан бирче Дагьат Алкъылычев де къызыл дипломгъа битдиргенлер. Бирче 5 йыл охугъан ва общежитиеде тургъан. Москвадан магъа Зубайыл язып йиберген кагъызларында Далгьатдан да сагъа салам деп эсгере эди.



1962-нчи йыл, оьр охув ожакъны тамамлап къайтгъан яш артистлер къумукъ театрда дипломный спектакллерин гёрсетеген гюнлер, иштагьлы къаравчулар залгъа сыймай, къырда эретургъанлары да бола эди. Артындагъы гюнлерде гьасиретли кюйде геле эдилер.



Далгьат Алкъылычев У.Гьажибековну «Аршин-мал-алан» деген спектаклинде авторну ролюн, Расул Гьамзатовну «Горянка» деген спектаклинде юртлу тамазаны ролюн, Г.Лорканы «Къанлы той» деген спектаклинде, эсде къалардай келпетлер яратып халкъны разилигин алгъан.



Мен гьисап этеген кюйде, Далгьат артист болуп да, режиссёр болуп да бажарагъан пагьмулу адам. Тек ол башгъа ишлеге урунду. Неге деген соравгъа:



– Касбулар бар охуп билип болагъан: архитектор, космонавт, инженер, муаллим. Касбулар бар табиат бермесе, оьмюр бою ишлесенг де, халкъ къабул этердей даражагъа етишме болмайгъан. Масала, деп ташдыра Далгьат, магъа табиат бермеген касбуну оьр даражада юрютме болмас эдим. Дейгеним, оьмюрюмню де, заманымны да йиберип къастлы кюйде гьаракат этсем де, мен йырав, макъамчы, художник болуп болмас эдим. Тек Леонардо да Винчини, Микеланджелону, Рафаэлни, С.Далини ва оьзге машгьур художниклени гьакъында искусствовед гьисапда дарс берип болур эдим.



Бирдагъы-бир тенглешдирив. Пушкинни яратывчулугъу гьакъда, шаир тюгюл буса да, Белинский ону яратывчулугъун ажайып уста кюйде ачгъан деп бир мюгьлет токътагъан сонг, Далгьат оьрде эсгерилген пикрусун бирдагъы мекенлешдирмек учун Салав Алиевни атын эсгерди.



– Къарачы, – деди ол, ойлу кюйде, – Салав Йырчы Къазакъ булан, ону машгьур яратывчулугъу булан тогъа тартма къарамай. Салав Алиев Къазакъны яратывчулугъун инче, сезивлю ерлерин уста кюйде ахтарыв гёзден гечире.



Эгер ол артист болуп ишлеп, Россияны халкъ артисти деген атгъа ес болгъан буса да, мен ташдырып айтма боламан, ай да, гюн де болмаса, кёк де кёкге ошамас эди. Далгьат Алкъылычев агьамият берип, чарлап, тегишлеп язгъан макъалалары, кёкню тюсюн гелтире, яшавну гёнгюн ача, табиатны толумлашдыра, гелеген наслугъа дарс болуп токътай.



Критик ва эстетик гьисапда Д.Алкъылычев Къумукъ театрны тарихине, ону яратывчулугъуна айрыча агьамият бере. Янгы спектакллени премьераларына геле, оьзюню пикруларын айта. Башлап ол театрны бугюнгю яратывчулукъ барышына, не асар хас экенге маъна бере.



Ону спектакллеге язгъан рецензиялары, айрыча ер тута. Мисал учун, Б.Атаев «Темирболат» («Ёлдаш», 4 март 1991 й.), «Таргъу шавхал Адилгерей» («Ёлдаш», 4 март 1991 й.), А.Гьамидов «Амина», С.Агьмат «Гелинлени баш гётеривю» («Ёлдаш», 15.06.1996 й.) ва кёп оьзгелери. Артистлер ойнайгъан ролларын анализ этип, олар яратгъан келпетлени, мизан терезеге салып, яхшы янын да, кемчилик­лерин де уста кюйде гёрсетме бажара.



Далгьат Алкъылычевни, «Къумукъ театрны тарихинден» деген илму ахтарыв иш юрютюп, ону тувулувуна багъышлап, далиллер булан токъташдырып, исбат этип, тарихи гьакъындан (1979 й.) эки китапчасы чыкъды. Ол театровед гьисапда, билимли ва пикрусуна гёре терен критик гьисапда кёплени мюкюр этме болду.



Ону М.Османов булан бирче «Алтын юзюкню сыры» деген (къумукъ ва орус тиллерде) язгъан пьесасы 2015 йыл театргъа берилген.



Далгьатны ана театрыбызгъа бакъгъан сюювю гючлю «Уллу агьвалатны алдында» деген макъаласында («Ёлдаш» 1 май 2002 йыл) ол булай яза: «Яшав ёлу тюзелген жагьил наслугъа уьйлю-эшикли болмакъдан артыкъ сююнч болурму?! Бугюн мени бырынгъы буса да, жагьил ва къурч къумукъ миллетим шолай сююнч агьвалатны алдында. Бугюн-тангала дегенлей, Къумукъ театр янгы бинагъа гёчежек, демек, уьйлю-эшикли болажакъ. Орамгъа чыкъгъанда, гетип болмай, артыма бурулуп-бурулуп къарай туруп, «бий» деп пикирлешемен, къарагъыз дагъы сиз, мени къумукъ халкъыма къопма турагъан бу яхшылыкъгъа. Минг-минг йыллар яшажакъ халкъымны, юз йыллагъа ювукъ тархлы театрымны онгача бинасы бугюн-тангала къоллавгъа берилежек чи. Уллу байрамгъа гьазир болугъуз!» – деп, ол бизин де сююндюре.



Д.Алкъылычев жамият ишлерде гьаракатчы кюйде ортакъчылыкъ эте. Къумукъланы тарихин теренден биле. Ахтарыв ишлени кёп юрюте. Яшавда тюзлюкню, адилликни ва гертиликни якълайгъан адамларыбызны бириси.



«Ана тилибиз оьлмесин, эркинлик, элибизде татывлукъ тувсун», – деп тюрлю-тюрлю жыйынларда чыгъып сёйлей.



Д. Алкъылычев тилни сакъламакъ учун оьзюнден гьасил болагъан ишлени намуслу кюйде кютмекни оьзюне борч этип сала. Ону гьаракаты сёзюнде йимик, этеген ишинде де гёрюне. Магьачкъаладагъы школалагъа барып, къумукъ тилден дарс береген муаллимлени ишин тергеп, Къумукъ театрда, бизин интеллигенцияны жыйып, тил масъаланы гьакъында пайдалы ёлугъувлар оьтгерди.



Тапшурулгъан къуллукъгъа жаваплы янашагъан, оьзгелеге уьлгю гёрсетип чалышагъан таза юрекли адам, жамият чалышывчу. Гьюсейн Адилов Далгьатны къылыкъ яндан тазалыгъын, асил хасиятын ва ёлдашларына бакъгъан якъдагъы гьалаллыгъын айрыча эсгере.



Далгьат – оьзюню макъалаларында герти далиллени, яшавда болгъан агьвалатланы исбатлы къоллап охувчуну юрегинде саламатлыкъ, инаныв ва таза гьислер тувдуруп язагъан пагьмулу мухбир – язывчу. Ол къумукъ адабият тилни яхшы биле ва язгъанларында уллу чеберликде уста къоллап да бажара.



Жамият чалышывчу, врач Арсланали Ибракъов да оьрде айтылгъан сёзлени гертиледи.



«Д.Алкъылычев терен маъналы къумукъ айтывланы ажайып уста кюйде къоллай, гьасили, ол бугюн де анадаш оьзюню халкъы учун, элини талайы учун гечесин-гюнюн дегенлей аямай, къаныгъывлу кюйде ишлеп турагъан улан».



Совет гьукуматны заманында Далгьат цензор, сонггъа таба управлениени баш редактору болуп ишлейгенде, ол къумукъ адабиятны ва драматургияны оьсювюне кёп къошум этди. Айтагъаным, театрлар салагъан пьесалар, китапханада чыгъагъан китаплар ону тергевюнден чыгъа эди. Шо йылларда Алкъылычев пагьмулу адамланы асарларына тогъас салып турмады, терсине, аяды, олагъа аркъайынлыкъ этди.



Далгьат мени яратывчулугъума да гёз къаратгъан. Мисал учун «Чебер асарланы устасы» («Ёлдаш», 27.01.2006 й.), «Мен насипли адамман» («Ёлдаш», 23.03.2012 й.) юбилейиме багъышлангъан макъалаларында художник гьисапда театрдагъы ишимни, мен яратгъан асарланы анализ этди. Касбучудай оланы сырларын ачма бажарды.



«Эр хазнасы – эсги сёз, эр чырагъы – эки гёз» («Ёлдаш», 18.09.1991й.) деген макъалада, Дагъыстан Республиканы маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Изамутдин Надировгъа: «Янгъан чырагъынг узакъ йыллар сёнмесин, дагъы да нечесе канзилеге оьрленмеге Аллагь насип этсин», – деп алгъыш сёзлер язды.



Далгьат Алкъылычевни яратывчулукъ ёлуну оьзтёрече хаты бар. Ол язгъан макъалаланы, очерклени, репортажланы, мисал учун, атын, фамилиясын эсгермесе де, автору ким экенни билмеге бола. Неге тюгюл, ол халкъ авуз яратывчулукъдан пайдаланып макъаланы маънасын ачыкъ этип гёрсете. Сонг да, ону тил байлыгъы охувчуну къурчун къандыра.



Биз Далгьатны уьюнде лакъыр этебиз. Ол гене къайтып ойгъа тюшдю. Терлеген мангалайын сибирди ва:



– Яшав, яшамакъ, инишим Набиюлла, бек къыйын экен, – деп, кюстюнлю кюйде сёзюн узатды. – Эсингдеми Йырчы Къазакъ айтгъан сёзлер:



Гьисабы ёкъ биз юрюген ёлланы.


Башыбыздан гетген бизин гьалланы,


Тюз авлакъны къынгыр этип гёрсетген,


Не билейим, юз дынкъы бар ханланы…


 


…Озокъда, агьлю, олжа, ожакъ – яшавну берекети. Тек, мен гьисап этеген кюйде, сени йимик гьакъ, гьалал, юрегиндеги терен сырларын чечердей къурдашы, сырдашы болмакъ –дагъыдан-дагъы уллу насип. Кёп савбол.



Далгьат, агъам, сен гьали де атдан тюшмегенсен, сагъа савлукъ ва узакъ оьмюр ёрай туруп, яратывчулукъ ёлунг шавлалы болсун. Кёгюнге булутлар яйсан янгургъа тюгюл жыйылмасын деймен ва юбилейинг булан гьакъ юрекден къутлайман.


 


Набиюлла Бамматов, Къумукъ музыкалы-драма театрны баш художниги, Россияны художниклерини союзуну члени, Дагъыстанны ат къазангъан художниги.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля