Иманмурза АЛИЕВ: «Кочапны гёрмекли уьстюнлюклеге чыдамлыкъ да, чарчымлыкъ да элте»


Олимпия чемпионланы тренери анадаш газетине баянлыкъ бере


Россияны ат къазангъан тренери Иманмурза Элмурзаевич Алиев 40 йылдан да артыкъ вакътини ичинде яш кочапланы тутушуп ябушувну сырларына тюшюндюрювде, оланы спорт ярышларда гёрмекли уьстюнлюклеге етишдиривде мекенли сынав топлагъан. Шо вакътини ичинде оьзюню алдында тарбияланагъан кочапланы ол оьр болувларын да, тюп болувларын да сезген. Шону булан бирге, тутушуп ябушувну «Динамо» деген спорт бирлешивюнде иш гёреген Олимпия резервини спорт школасыны, Дагъыстанны, олай да Россияны яшёрюмлерини жыйым командаларыны тренери гьисапда бугюнлерде де ким де сукъланардай чалышып тура.



Бир вакъти ол дыгъар байлап, тутушуп ябушувдан тренер гьисапда Тюркияда чалышгъан. «Дослукъну ордени» ва оьзге медаллар булан савгъатлангъан. Белгили тренерни сыралы ёлу, олай да ол тутушуп ябушувгъа уьйретген кочап­ланы гьаракаты гьакъда, умуми кюйде шо тармакъны айланасында оьзю булан ёлугъуп этген лакъырлашывумну охувчуланы тергевюне беремен.


– Иманмурза Элмурзаевич, спортну тутушуп ябушув журасы булан иштагьланагъанлар алдыгъызда тарбияланып чыкъгъан кочапланы гьаракатына тергев берип гелсе де, олар сизин гьакъыгъызда таман чакъы биледир деп эсиме гелмей. Шо саялы инг алда сиз спортну ёлуна тюшгенигизни себеплерин айта туруп, яш йылларыгъызны эсге алып лакъырны башлагъанны сюежек эдим.



– Озокъда, спортчуланы, шо тармакъда чалышагъан касбучуланы арасында мени атым да, гьаракатым да кёпден белгили. Тюзю яхшы, болмаса ярамай деп, мухбирлер булан байлавлукъ тутуп, оьзюмню малим этип бир де айланмагъанман. Эгер де сен «Ёлдашдан» гелмеген болгъан бусанг, балики, шу баянлыкъгъа да рази болуп битмежек эдим. Сен берген соравгъа туврадан- тувра жавап бере туруп айтсам, мени етти атамны минасы болуп гелген бырынгъы Капиркъумукъ юртда 1951-нчи йылда тувгъанман. Тек яшлыгъым атам-анам яхшы яшав шартланы излеп гёчюп гелген Магьачкъала шагьарда оьтдю. Олар тахшагьаргъа гёчюп гелгенде, мен лап гиччи эдим. Арадан йыллар оьтюп, шагьарда беш номерли орта школагъа юрюп башладым. Машин гьайдавчуну касбусуна ес болуп, атабыз оьзюм билегенли де къурулуш управлениеде ишлеп турду. Агьлюню, алдында тарбияланагъан алты да авлетини авараларын кютюп, анабыз да гьар тюрлю къуллукъларда ишлеп турду. Айтагъаным, агьлюде биз дёрт агъа-ини ва эки къызардаш бар эдик. Оланы арасында мен инг уллусуман. Мени агьлюмде де эки улан бир къыз тувуп тарбияланып, яшавну дер денгизине тюзленген деп айтмагъа боламан.



Уллатамны атасыны аты къоюлгъан яшланы уллусу Али бугюнлерде мени булан бирче тренер гьисапда чалышып тура. Ол экономистни касбусуна ес болса да, лап башда алгъан оьр билимине гёре физкультурадан дарс беривчюсю. Шо саялы оьзюн сынамакъ учун ол бир башлап тренер болуп иш башлагъан эди, сонггъа таба гьисаплар этивден эсе, яш кочаплар булан юрютеген ишин узатмакъны тийишли гёрдю. Буссагьатгъы вакътиде ол кочапланы ярышлагъа гьазирлевде магъа лайыкълы къошумун болдурагъаны гьакъда айтмагъа боламан. Шондан къайры да, гезикли жыйымлагъа гетген вакътилеримде ол оьзюню ва мени алдымда уьйренеген яш кочаплар булан иш юрюте.



Спортну тутушуп ябушув журасы булан машгъул болмагъа башлагъаным буса мени булай болду. Он дёрт йыллыкъ чагъымда СССР-ни ат къазангъан тренери Солтан Зайнутдинович Мусаев оьрюм яшланы арасында мени эс этгени савлай яшав ёлумну белгиледи. Шолай, мен буссагьатгъы заманда Али Алиевни атындагъы яшланы ва яшёрюмлени спорт школасына юрюмеге башладым. Шагьарны ва бизин республиканы 
оьлчевюнде юрюлеген ярышларда бир тюрлю оьрлюк­леге де етишдим. Гертиси, оьр даражада оьтгерилеген халкъара ярышларда ортакъчылыкъ этип, айтылгъан спортчуланы сыдырасына къошулмагъа магъа насип болмады. Ярышланы вакътисинде инбашымны яман авуртдургъангъа, ябушув халчагъа тогъатартмагъа дагъы чыкъмадым. Тек шогъар да къайпанмадым.



Школаны битдирип чыкъгъан сонг тенглилериме йимик, мени учун да касбу танглав инг агьамиятлы масъала болуп токътагъанда, Магьачкъаладагъы автодорожный техникумгъа тюшюп, эки йыл билим алдым. Оьзюм спортну ябушув журасы булан машгъул болмагъа гьасирет кюйде къалгъангъа, асгер борчумну кютюп къайтгъан сонг, 1978-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтда оьр билим де алып чыгъып, ер тербенивден сонг ата юртлуларым къургъан Янгыкъумукъдагъы школада яш касбучу гьисапда физкультура дарсланы юрютдюм. Шондан алда, ачыкълашдырып айтгъанда, 1976-нчы йылдан тутуп, мен «Локомотив» деген спорт бирлешивюнде тренер гьисапда чалышгъаныма гёре школада ишлей туруп да, тюзю, шо ишни сагъына эдим.



Юрт школада ишлемек учун гёрсетилген эки йыл тамамланып, Магьачкъалагъа къайтып, Дагъыстанны билим берив министерлигини янында иш гёреген спорт школада, сонггъа таба «Спартак» деген бирлешивюнде тренер касбумну юрютдюм. Бугюнлерде «Динамо» деген спорт бирлешивюнде чалыша туруп да, шо касбугъа амин кюйде къалып тураман. Оьзюнг де билеген кюйде, Дагъыстанны, олай да Россияны яшёрюмлерини жыйым командаларыны ишине тренер гьисапда да къуршалгъанман.


– Тренер болуп чалышагъан йылланы узагъында сизин алдыгъызда тарбияланагъан кочаплар не йимик гёрмекли уьстюнлюклеге етишген?



– Оланы санавун мекенли айтмагъа болмайман. Мен уьйретген кочапланы арасында Россияны спортуну усталары болгъан кочапланы санаву 20-дан да кёп. Россияны спортуну ат къазангъан 4 устасын ва халкъара даражалы спортну 2 устасын гьазирлегенмен. Инг аслусу, мен уьйретген 4 кочап Олимпия оюнларда ортакъчылыкъ этген. Олардан 3-вю оьр даражада оьтгерилеген шо ярышларда биринчи ерге лайыкълы болгъан. Оьзюмню алдымда тарбиялангъан кочапланы арасында биринчилей Европаны, дюньяны оьлчевюнде алдынлыкъ алгъан Сайгит Муртазалиев 2000-нчи йылда Сидней шагьарда Олимпия оюнланы чемпиону болду.



2008-нчи йылда Пекинде оьтгерилген Олимпия оюнларда олардан экевю – Россияны, Европаны, дюньяны чемпиону, дюньяны кубогун алгъан Ширвани Муратов ва Бахтияр Агьматов ортакъчылыкъ этди. Белгили экени йимик, Ширвани Муратов шо Олимпиаданы чемпиону деген атгъа лайыкълы болду. Олимпиаданы финал тиретинде юрютген тогъатартывун къыйматлайгъан судьяланы айыбындан Бахтияр Агьматовгъа буса гюмюш медаль тапшурулгъан эди. Гетген йылны декабр айыны башында буса огъар Москвада тутушуп ябушувда 2008-нчи йылгъы Олимпиадасыны алтын медалы тапшурулду. О савгъат огъар алтын медаль къазангъан Артур Таймазов Олимпиаданы вакътисинде къаркъарасыны къуватын артдырагъан маддаланы къоллагъаны белгили болгъан сонг берилди. Мен гьисап этеген кюйде, арадан он йыл оьтюп болса да, адиллик уьст гелгени яхшы. Шо гьакъда Бахтияр янгыз мени алдымда тарбиялангъан кочап экени саялы да айтмайман. Ол, гертиден де, гьар уьстюнлюгюню хадирин билип гелген пагьмулу кочап. Дюньяны чемпиону, Европаны эки керен чемпиону болгъан Абдусалам Гьадисов 2012-нчи йылда Лондонда оьтгерилген Олимпиада оюнларда алдынлыкъ алмаса да, оьзюню гьаракаты булан бугюнлерде мени рази къалдыра. Бир де къопдурувсуз айтгъанда, мен уьйретеген гьар кочапны гьаракатына разимен. Оланы гезикли уьстюнлюгюне де ортакъ загьматны натижасында етишебиз.


– Сиз эсгерип гетген йимик, артдагъы вакътилерде бизин спортчулар не якъдан да къыйыкъсытыла. Къаркъарасыны къуватын артдырагъан маддаланы къоллайгъанына байлавлу оланы атына айтылагъан ерсиз айыплавлар да токътамай. Сиз гьисап этеген кюйде, шо гьалны нечик алышдырмагъа бола? Спортчуланы гери урулагъан маддаланы къоллавуну алдын алмакъ учун тренерлени янындан некъадар тергев этиле?



– Бизин республиканы ва уьлкени жыйым командаларыны тренерлери кочаплар гери урулагъан маддаланы къоллавну алдын алмакъ учун мекенли иш юрюте, шо масъаланы оьзлени тергевюнден тайдырмай. Шону булан бирге, Россияны спортуну ябушув жураларына къарайгъан федерациясы да кочаплар шолай маддалар булан пайдаланагъанын бир де якъламагъан ва якъламажакъ. Биз о гьакъда айтып, кочаплар булан чакъда-чакъда лакъыр этебиз. Оьзлени гьатта ашайгъан ашына да тергевлю болмакъны буварабыз. Неге тюгюл, билмей туруп шолай маддаланы къоллап къоймакълыкъдан къайры, хыянатчылыкъ этивлеге де ёл берилмеге болагъаны да гьисапгъа алына. Тек гюнбатыш пачалыкълар, барыбызгъа да белгили йимик, бизин спортчулар, айрыча кочаплар да, дюнья оьлчевюнде ярышларда кёбюсю гьалда алдынлы ерлеге лайыкълы болагъанын къабул этмеге болмай. Гери урулагъан маддаланы къоллавну айланасында къувун гётерип, шону да бизин уьлкени такъсырлав чаралар гьисапда къоллай. Сакъат спортчулагъа сама да халкъара ярышларда ортакъчылыкъ этмеге ихтияр берилмегенин дагъы не кюйде англатмагъа бола?! Шо буса гьатта адамсызлыкъны белгисидир. Мен гьисап этеген кюйде, эсгерилген шо кёп четим масъаланы уьлкени ёлбашчыларыны ортакъчылыкъ этивю булан оьр даражада артгъа салмай чечмеге тюше. Шо гьалны тюзлемек учун иш юрюлмей де тюгюл, тек гьалиге мекенли алмашынывлар гьис этилмей тура.


– Иманмурза Элмурзаевич, сизге бирдагъы бир шулай сорав бермеге сюемен. Спортчу оьзю ортакъчылыкъ этеген гьар ярышда алдынлыкъ алмагъа бажарылмайгъаны англашыла. Сиз уьйретеген кочап ябушув халчада утдургъанда, оьзюгюзню нечик гьис этесиз?



– Герти. Спортда да, яшавда йимик, гьар кочап ярышларда биринчи ерни алмагъа къаст этсе де, бир тюп бола, бир уьст бола. Айтагъаным, гьар къайсы тармакъда йимик, уьстюнлюклеге етишмек учун къаны­гъывлу кюйде чалышмагъа тюше. Озокъда, алдынлыкъ алгъанда олар булан бирче сююнемен, гележекде болажакъ уьстюнлюклеге ругьланаман. Утдуруп къойгъан гезиклерде буса ябушув халчада юрюлеген тогъатартывну барышында йиберилген кемчиликлени, тувулунагъан имканлыкъланы кочап толу кюйде къоллап болмагъаныны себеплерин бирдагъы гёзден гечире туруп юрекде бир тюрлю онгайсыз гьаллар тувулуна. Тек шу ерде кочапны гёрмекли уьстюнлюклеге инг алда чыдамлыкъ да, чарчымлыкъ да элтегени гьакъда айтмагъа тарыкъ.


– Сиз узакъ йылланы боюнда топла­гъан сынавдан гьасил чыгъарып айтгъанда, тренер гьисапда уьстюнлюклеригизни сыры недир?



–Биринчилей – касбунгну кёп сюймек, ону даим камиллешдирмек. Спортгъа юреги авагъан оьрюм яшланы гёрюп, сезип бажармакъ, сёз булан айтып да, гёрсетип де, тутушуп ябушувну сырларына тюшюндюрмек. Тийишли еринде ругьландырмакъ ва кемчиликлерин гёрсетмек. Гьасили, оланы юреклерине ёл табып, иштагьландырмакъ тренерни уьстюнлюгюню аслу сырларыдыр. Озокъда, тренерге шексиз кюйде чыдамлыкъ да тарыкълы бола. Неге тюгюл, кочап булан бирче гьар ярышны алдында тренерге де тер тёкмеге, нечакъы да къанын ташытмагъа да тюше.


– Ябушув халчада гёрмекли уьстюнлюклеге етишип, оьзлени чагъына, не де башгъа тюрлю себеплеге гёре ярышларда ортакъчылыкъ этмейген белгили кочапланы кёбюсю тренерлер гьисапда оьзлени гьаракатын узатмайгъаны шо саялымы экен дагъы?



– Озокъда, олар барысы да тренерни ишини къыйынын мекенли кюйде англай. Неге тюгюл де, гёрмекли уьстюнлюклеге етишмеге болагъан кочапны гьазир этмек учун тренерге 10-12 йыл ишлеме тюше. Айтагъаным, спортзалгъа биринчилей гелген 10 йыл битеген яш башлапгъы гёрмекли уьстюнлюгюне янгыз 22-23 йыл чагъында етишмеге бола. Демек, ол торайгъанчагъа оьрюм чагъындан жагьилликге ерли етишдирмеге, гьар тюрлю ярышларда ортакъчылыкъ этивюн болдурмагъа тарыкъсан. Тийишли даражада харж гёрсетилмейгенин гьисапгъа алгъанда, шону яшавгъа чыгъармагъа кёп къыйын бола. Шону да уьстевюне, янгы иш башлагъан яш тренер лап аз айлыкъ алапа ала. Бир 
йылны ичинде 4-5 ай арасы бёлюнмейген кюйде жыйымларда, ярышларда къалагъанын гёз алгъа тутса, агьлюнге, ону масъалаларына таман чакъы тергев бермеге бажарылмай къала. Шо саялы бугюн тренерлер болуп янгыз шо ишге къарны-гёнгю булан берилгенлер чалыша. Булай алгъанда, Олимпия оюнланы гьар къайсы чемпиону да тренер гьисапда чалышмагъа да болмай. Ябушув халчада гьюнер гёрсетмеге болагъан оьрюм чагъындагъы яшлар буса юртларда ва шагьарларда нечакъы сюе бусанг да бар…


– Иманмурза Элмурзаевич, олагъа, тутушуп ябушувну сырларына тюшюнювню ёлуна тюшген не де иштагьланагъан оьрюм яшлагъа сиз не ёрамагъа сюежек эдигиз?



–Спорт адамны къаркъарасындан къайры да, хасият-битимин, ругьун чыныкъдыра. Савлукъну беклешдирмек учун да спортну къайсы буса да бир журасы булан машгъул болмакъны ёрайман. Имканлыкълар булан пайдаланып, олар бары да муратланы яшавгъа чыгъаражагъына да инанаман.



Лакъырлашывну юрютген

Насрулла БАЙБОЛАТОВ.

СУРАТДА: И. Алиев ярышланы вакътисинде.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля