Дагъыстан. СССР тозулгъанлы – 25 йыл

«Ёлдаш» газетни баш редактору, философия илмуланы кандидаты Камил Алиев ёлугъувну ачды ва юрютдю. Гиришив сёзюнде бу йыл СССР бузулгъанлы 25 йыл тамамланагъанын эсгерди. 1991-нчи йыл Дагъыстандагъы милли жамият гьаракатлары Россия булан бирче алмашынывлагъа рази болагъанын айтды. Шо гьаракатланы атындан Россиядан харлысыз болма герек деген иш юрютюв яда ой, не сёз бир де арагъа чыгъарылмагъаны айрыча бирдагъы керен айтылды. Чинкдеси, шо янындан милли гьаракатлар шолай айрылывгъа къаршы чыкъгъан.

Дагъыстан ва бизин миллет шо девюрню ичинде оьтгерилеген политика-экономикалы ва демократия алмашынывланы шартларында нечик уьстюнлюклеге етишгенлер, не йимик тас этивлеге тарыгъан деген аслу масъалаланы арагъа салды. Гелген къонакъланы да оьзлени яшавундан, сынавундан алып оьрде эсгерилген соравлагъа гёре лакъыр юрютмеге чакъырды.

Илмутдин Абдулагьатовгъа сёз бере туруп, баш редактор ону хыйлы йыллар Американы Бирлешген Штатларыны (США) гьукуматы чакъырып ишлегенини гьакъында айтагъанда, бизин миллетни вакиллери къайда да оьзлени къайратлы иши булан танытагъанын, оланы тыш уьлкелерде сююмлю къабул этегенин мекенлешдирди.

Илмутдин Абдулагьатов:

– Кёп савбол сёз бергенигиз саялы, Камил. Гертилей де, мен США-гъа Совет Союз тозулгъанда гетдим. Шо йыллар нечакъы да къыйынлы йыллар эди, илмуну гьакъында ойлашагъанлар да аз эди. Тек мен гетегенде онда узакъ болурман деп ойлашмай эдим. Кёбюсю мени мурадым, сынав топлап, илмуну янгы ёлларына гёчмек ва янгы лаборатория ачмакъ эди.

Озокъда, шу йылланы ичинде Дагъыстанда кёп алмашынывлар бары гьис этиле. Тек Россияда, мунда ва США-да демократияны маънасын англайгъан кюю оьтесиз башгъа. Миллетлени арасындагъы гьал буса США-да авур ва бузукъ Дагъыстандан эсе. Мисал учун, бир бусурман пачалыкъдан гелген къатынгиши машин гьайдамакъ учун алагъан кагъызгъа Американы законларына гёре хиджабсыз сурат чыгъарма герек болгъан. Амма, шолай этсе, о къатынны оьз динине байлавлу ихтиярлары бузула. Шу даражада нече тюрлю дагъы да къаршылыкълар бар.

Миллетлени аралыкъларында тувулунагъан къаршылыкълар булан пайдаланма сюеген политиклер онда да ёлукъмай тюгюл.

Бизге Россиядан айрылма тарыкъ тюгюл деген Камил эсгерген ойну мен нечакъы да якълайман. Орус халкъ, оланы маданияты бизге кёп таъсир этген. Мен оьзюм де билимимни шо имканлыкълар булан алдым.  

Камил Алиев:

– Америкада милли аралыкълагъа ва милли жамиятланы яшавуна байлавлу илму ахтарывлар оьтгерилеми? Олагъа харж гёрсетилеми?

Илмутдин Абдулагьатов:

– Озокъда, олай ахтарывлар юрюле, харж маялар да гёрсетиле. Гьар адамны ихтиярларын якълавда бир-бир къыйыкъсытывлар болса да, умуми гьисапгъа алгъанда, мени гёзюмден, СШАда халкъны демократия талап­лары ва борчлары кютюлюне деп айтмагъа сюемен.

Ерли халкъ 2001-нчи йыл 11-нчи сентябрде болгъан атылтывдан сонг бусурманлагъа бираз башгъача янаша, тартына. Мисал учун, мен Вашингтонгъа ишимден къуллукъ болуп барагъанда, арапланы агьлюсю минеген самолётгъа биз минмейбиз деп къаршылыгъын билдирди америкалылар. Халкъны аминлигине бакъгъан якъда да США-ны пачалыкъ идаралары жаваплы кюйде янаша.

Гьайбулла Алхангьажиев:

– Миллетибизге байлавлу айтсакъ, бизин къумукъ пачалыгъыбыз, Таргъу шавхаллыкъ, 150 йыл алда тозулгъан. Шо замандан алда биз, бир миллет, оьзюбюзню топурагъыбызда хас кюйде яшагъанбыз. Гетген асруну 20-нчы, 30-нчу йылларында Совет гьукумат къумукъ миллетге бираз агьамият берип, къумукъ халкъыбыз къумукъча оьсген. Амма дав йыллардан сонг о пачалыкъ бизин тилге, миллетге башгъача янашгъан.

Башгъа миллетлени бизин тюзлюкге гёчюрювю, бизин халкъланы орус миллетни къалибиндеги яшав ёлларына тюшюндюрмеклиги къумукълугъубузну кёп кемитди. 90-нчы йыллагъа, шолайлыкъда, кёп къадардагъы масъалалар арагъа чыкъды. Шо девюрде яшав яратгъан милли гьаракатлар хыйлы къыйын масъалаланы чечеген ёлларын Дагъыстанны гьакимиятына англата эдилер. Къумукъланы гьаракаты буса эришивлюклени, къаршылыкъланы излемей эди. Олар халкъгъа пайдалы болагъан алмашынывланы ёлунда законну яны эди. Бизин гьаракатыбызны талаплары орус, лезги, ногъай гьаракатчыланы талапларына къыйышагъанына шеклик этме де тюшмей.

Мен ойлашагъан кюйде, бир-бир миллетлеге Ватан давдан сонггъу йылларда берилген эркинликлени, ихтиярланы оьлчевюн, даражасын алышдырма сюймей. Олагъа алмашынывлар тарыкъ тюгюл.

Бизин миллетибизни четимликлери артса тюгюл, кемимей. Бу гьалгъа жаваплы, бир янындан, оьзю федерал центры. Демек, шо миллетлеге олар болушлукъ эте. 90-нчы йылларда милли масъалаланы чечивде ёрукълашдырагъан ёллары (механизми) тувулунгъан эди, амма Москва оланы гери урду. Арада бар милли масъалаланы маданият аралыкълагъа айландырып къойду. Оьтген 25 йылны ичинде четимликлер теренлешсе тюгюл, чечилеген къайдалары ахтарылмай. Москваны бу масъалалагъа къарама ва чечме сюегени бирдокъда гьис этилинмей. Артдагъы беш йылланы ичинде бир-бир экспертлер къумукъ масъалаланы эсгере, атын тута. Къотанланы топуракъларын, онда законсуз къурулгъан юртлар ерлешгенин олар да гёреген болду. Айтагъаным, бизин миллетни тас этивлери кёп. Халкъара законлагъа асасланып мекенли иш юрютме герекбиз.

Камил Алиев:

– Алдагъы гьакимият бары гюнагьны милли гьаракатлагъа сала эди. Гьаракатлар оьзлени ишин токътатды, амма яхшыгъа алышынгъан зат бармы? Милли гьаракатлар сёндю, тек дин, ругьани гьаракатлар арагъа чыкъды. Маданият тармакъдагъылар нечик багьа бере гьалиги гьалгъа?

Скандарбек Тулпаров:

– Мен бир америкалы элчини сёзлерин эсгерме сюемен. Оьзюн йибереген гьар пачалыкъгъа барывунда, бу элчи биринчилей театргъа бара болгъан. Огъар олай неге этесен дегенде, булай жаваплана: «Шо уьлкени маданияты, экономикасы, инчесанияты, къылыкъ даражасы, менлиги сагьнадан таба герти кюйде ачыкъ бола», – дей. Шонда пачалыкъны не къыйын масъалалары бар, нени уьстюнде талашагъаны аян бола. Театр –халкъны юзю, гюзгюсю.

Халкъ нечик гьалда буса, шо даражада бола театр да. Совет гьукуматны девюрюнде театрлар яхшы яшай эди, тек оьзлер сюйген асарланы салып болмай эди. Пачалыкъ идеологиягъа къыйышагъан асарлар салына эди. Гьалиги имканлыкълар башгъа, харж маялар аз, тек тюрлю-тюрлю асарланы сагьнагъа салма боласан. Демократия алмашынывлар адамланы, халкъны пайдасына ишлеме герек буса да, гьал шолай тюгюл.

Камил Алиев:

– Халкъ оьзю де шу алмашынывлагъа санлы янашма герек. Оьзюню ихтиярларын, демократия къуруму береген имканлыкъланы англап, олардан пайдаланмагъа, оланы къолламагъа уьйренме тарыкъ.

Скандарбек Тулпаров:

– Демократия, демек, халкъ толу кюйде пачалыкъда юрюлеген законланы кютме тарыкъ. Тек биз шолай яшама гьали де гьазир тюгюлбюз деп ойлашаман. Яш наслубуз герти ёлланы танглап, намуслу кюйде ишлеп, мекенли касбугъа ес болуп, халкъ арагъа чыкъма тарыкъ деп ойлайман.

Камил Алиев:

– Мекенлешген гьакъылы, асувлу къылыгъы ёкъ адамлар демократияны къуруп болмай. Халкъ оьзю янашма герек демократ шартлагъа. Наслулар алышынмагъа герек.

Скандарбек Тулпаров:

– Халкъны башын тутгъан адамлагъа да алышынма тарыкъ. Девюрню талапларына гёре алышынмай къалса, миллетлер асрулар боюнда тас болма бола.

Камил Алиев:

– Бизин гьаракатны аты «Тенглик» эди. Шо – тенг ихтиярлыкъ демек. Конституциягъа язылса да, тек яшавгъа гьали де чыгъарылмагъан масъала.

Маймусат Къоркъмасова, инчесаният илмуланы кандидаты, илму ахтарывчу:

– Дагъыстанда бизин миллет гьар заманда да оьзюню яшаву, маданияты, жамият арада чалышыву булан башгъа миллетлерден эсе инг алдынлы болгъан. Илму ёлунда да, яшавну башгъа тармакъларында да миллетибиз тюрлю-тюрлю алдынлы ва янгы ойланы къоллап, яшавун алгъа юрютмеге бажаргъан.

Бугюнгю лакъырлашывну ортакъчысы Гьайбулла Алхангьажиев гелтиреген далиллер булан мен разимен. Гертиден де, Совет гьукуматдан алдагъы девюр булан тенглешдирсек де, бизин миллетибизни гьалиги гьалы хыйлы янындан бек осаллашгъан. Экономика янындан да бай болгъан миллетибиз гьали тарчыкълыкъда яшай.

Бырынгъы заманлардан берли билим якъдан да оьсе гелген, халкъыбызны сан янын байыкъдыргъан интеллигенциябыз кёбюсю сюргюнлеге, къыйыкъсытывлагъа тарыгъан. О замангъы элитабызны нечесе гёрмекли вакиллерин эсгерип къойсакъ да таманлыкъ эте. Оланы гьакъылы, билими, жамият чалышыву, жаваплыгъы янгыз миллетибиз, Дагъыстаныбызны оьлчевюндеги даражасындан да оьтюп, дюнья оьлчевдеги даражасы булан таъсирлик этген. Артдагъы 25 йылланы ичинде буса шолай гьаракатларыбызны таъсири кемиген, оьсмейбиз.

Алдагъы къадаргъа етмек учун, яшавубузну яхшылашдырмакъ учун не йимик чаралар ва иш юрютмеге герекбиз, гьалиги яшавну талапларына нечик янашма тарыкъ деген ойлар мени рагьатланма къоймай. Гьар заман тил ва топуракъ масъалалагъа урунуп токътап къалабыз.

Оьзюмню инчесаниятны вакили гьисаплайман. ­Дюнья тарихинден биз билебиз, бир-бир миллетлер оьз­лени хас топурагъындан, мюлкюнден магьрюм къалса да, Ватанындан къуваланса да, тилин-динин, ругь ва къылыкъ мердешлерин, менлигин тас этмеген, не миллет экенин унутмагъан. Мен ойлайгъан кюйде, олар шо мердешлени янгыз сакълап къоймай, оьсювюню ва генглешивню шартларын яратмагъа бажаргъан.

Бизин миллетни гьалиги гьалын билсек де, шону теренден ахтарып ва герти натижасын чыгъарма тарыкъдыр. Бираз алда Скандарбек де эсгергендей, ругь ва къылыкъ байлыгъыбызгъа кюрчюленип, халкъыбызны бирлешдирме ва ону яшавуну сан янын жанландырагъан ёлун танглама тарыкъ деп ойлашаман. Италиялы миллетни тарихини «Эпоха Возрождения» деген заманында, ругь ва къылыкъ байлыгъына асасланып, алгъа абат алгъанлар.

Шо саялы миллетибизни янгы шартларда яшавун, гележегин гёз алгъа тутуп, халкъыбызны политика-экономика оьсювюню агьамиятлы гележек программасын тизме ва къабул этип, жамиятыбыз, вакиллерибиз, гьарибиз оьзюбюз де ишлеме борчлубуз. Яш наслубузну, савлай миллетибизни де янгы шартланы талапларына гёре тарбиялама тарыкъбыз.

Билим ва илму янын гётермек учун бел бюгюп ишлеме герек. Мисал учун, Дагъыстанны медицина ва савлукъ сакълав тармагъында бар идараларда ишлейгенлени арасында бизин миллетни вакиллери лап оьр канзилеринде кёп тюгюлдюр деме ярай. Врачланы арасында буса кёп сийрек ёлугъа. Бу гьалны биз алышдырмагъа тарыкъбыз. Терен билимли ва пагьмулу наслубузгъа къол ялгъап, кёмек этип, оланы алгъа чыгъарма тарыкъ. Шо да миллетибизни жанландырагъан, янгыртагъан аслу ёллардан бири болма тюше деп ойлашаман.

Къумукълар оьз тарихин унута бара. Шо ёл буса бизин мангушлукъгъа айландыра. Дагъыстанны Башчысыны таклифине гёре бизин школаларда «дагестановедение» деген янгы дарс болажакъ, шолай китап да чыгъажакъ. Алимлерибиз де китап онгарылагъанда онда къумукъланы тарихине, яшавуна байлавлу далиллени жаваплы кюйде тергеп чыкъма герек.

Дагъыстанны илму центрында ишлей туруп билемен, хыйлы илму ахтарывларда да бизин миллетге байлавлу далиллени гёрсетмей къоя. Шолай гьалны алдын алма герек, мен де нечесе керен къаршы чыкъгъанман.

Озокъда, тилибизни сакълама ва уьйренмеге тарыкъбыз, тек, мен ойлашагъан кюйде, бай тарихибизни уьйренивге ва ону булан къумукълугъубузну тарбиялавгъа да аслу тергев тарыкъдыр. Шолайлыкъда чыныгъадыр ва оьседир миллет. Бизин тарихчилерибизни, алимлерибизни илму асарларын охувчу яшлагъа чыгъагъан китаплагъа гийиртмеге, болгъан сайын халкъ да енгил таныш болсун шо асарлар булан деген ёлну тутсакъ яхшы деп эсиме геле.

Камил Алиев:

– Халкъыбыз «мангушлагъа» айлана тура деген ой булан рази тюгюлмен. Бир-биревлери бардыр, тек кёбюсю тюгюл. Гьалиги заманда билме сюеген адамлагъа кёп тюрлю имканлыкълар ачылгъан. Совет девюрде чыгъарылагъан китапланы санаву кёп эди. Гьали буса акъчаны азлыгъы-ёкълугъу китаплар чыгъарма бек пуршав эте. Тюзю, оланы санаву да аз.

Бирдагъысы, китаплагъа къумукълагъа байлавлу не язылагъанны тергемеге гереклигин тюз эсгердигиз. Россия пачалыкъны башлапгъы йылларында «Къумукъ адабият» деп аты булангъы китапны ичинде башгъа миллетлени язывчуларыны асарлары да бар эди. Бу тюз тюгюл. Эгер де, шо китапны аты «Дагъыстан адабият» деп язылгъан болгъан буса англама ярар эди. О китапны басмадан чыгъарма проектге гийирегенде жаваплы адамларыбыз неге хантав бола, рази тюгюлюн неге билдирмей? Дагъыстанны тарихине байлавлу китапларда да къумукъланы тарихинден маълуматлар ёкъ яда лап аз языла. Дагъыстанны тарихи янгыз имам Шамил булан битип къалмай, къумукъланы пачалыгъы Россия империягъа гирген сонг да 1867-нчи йылгъа ерли яшай. Шавхаллыгъыбыз Россиягъа гирегенде де эки де халкъны талапларын гёз алгъа тутуп гирген. Биз тарихни варислерибиз, ону яш наслубуз билмеге герек.

«Дагестановедение» деген китапда да бары да халкъларыбызны тарихи гёрсетилме тарыкъ. Гьар халкъ оьзюню къысматын билмеге сюе – къайдан гелгенин, нечик яшав сюргенин. Шо бола – демократия.

Скандарбек Тулпаров:

– Оьрде Маймусат айтды савлукъ сакълав тармакъдагъы гьалны. Шону себеби пачалыкъны тюз юрюлмеген политикасына байлавлу. Тавдагъы миллетлеге оьр охув ожакълагъа тюшмеге «льгота» (енгиллик) деген шартларда кёп санавдагъы яшланы охутмагъа болушлукъ этген эди. Шо ёлну шо миллетлени гьакимлери нечесе наслуланы девюрюнде юрютдюлер.

Камил Алиев:

– Дагъыстангъа 80-нчи йылланы ахырында Япониядан ахтарывчулар геле. Олар алданокъ не ерге бармагъа сюегенин карталагъа салып онгаргъан болгъан. «Къайдан башлама сюесиз?» – деп сорагъанда, олагъа булай жаваплана: «Тёбен Жюнгютейден», – деп. «Неге?» – дегенде, олар айта: «Алдынгъы заманларда Тёбен Жюнгютей халча-халилер согъагъан белгили центры болгъан», – деп.

Маймусат Къоркъмасова:

– Мени анам да айта эди: «Думланы къумукълар сокъма башлагъан», – деп. Яхшы алим къатын Ташлицкая «Ковроткачество кумыков» деген ат булан чыгъаргъан китап оьрде эсгерилген далиллени исбатлай ва тасдыкъ эте.

Аида Залимханова, Буйнакск райондагъы яшланы пагьмуларын оьсдюреген центрны директору:

– Бизин центрда райондагъы 35 орта билим береген школалардан бизин муаллимлерибиз ишлей. 2011-нчи йылдан башлап, оланы гьаракаты булан бир мингден де къолай пагьмулу яшларыбызны гьакъында маълумат топлангъан. Яшлар илму, инчесаният ва тюрлю-тюрлю оьзге ахтарыв проектлеге къуршалгъан. Районну башчысы Даниял Шихсайитов биринчи гюнюбюзден башлап бизин ишге мол къошум эте.

Арагъа салынгъан масъалагъа гёре шулай айтма сюемен. Яшланы, наслубузну тарбиялавну къатынгишилени инбашларына салынып къалгъан. Уланлагъа эргишилер тарбия берме тюшмейми? Яда ата-бабаларыбыз эргиши хасиятланы, къаттылыкъны башгъача ёллардан табушдурамы эди авлетлерине?

Школаларда да улан яшланы, къызланы айрыча тарбиялавну къайдалары тюздюр деп ойлашаман.

Камил Алиев:

– Айрыча тарбиялавну якълай белгили алимибиз Гьамит Халитов да. Бирдагъысы, биз миллетчиликден арекбиз, тек биз чечме тарыкълы масъалалар арта бара. Шо саялы, оланы арагъа чыгъарып, халкъыбызгъа пайдалы янашып чечме борчлубуз. Шо миллетлени арасындагъы «ярышда» бизге артда къалмагъа ярамай. Экономика илмуланы кандидаты Руслан Бейболатов нечик таклиф бере бизге?

Руслан Бейболатов:

– Мен экономикагъа байлавлу айтайым. Хыйлы йыллар шо тармакъда, тюрлю-тюрлю ерлерде ишледим, дарс бердим, сынав топладым. Бир гьакъылгъа мекенли тюшюндюм. Бары да топуракъланы бир-биревлеге тынглап, пайлады ва тозду. Ондан не халкъыбыз, не оьзю пачалыкъ гёреген хайыр, не пайда ёкъ. Топуракъланы 30 процентинден де къолайы ишлемей. Кёбюсю оланы банкларда тёлев учун юкге де салынгъан.

Оланы ишлетеген ёлларын, инвестициялар гелтирилеген сокъмакъларын миллетибизни вакиллери, далапчылары тапмагъа герек. Пачалыкъны янындан да олагъа енгиллик шартлар болдурма герек. Тыш уьлкелени сынаву булан да пайдаланма тарыкъ.

 

 

Гьазирлеген Р. Сунгуров.

СУРАТДА:“дёгерек столну” ортакъчылары.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля