Бизин гьалиги ёлубузда, пачалыкъны гючю налог маяланы къадарына гёре топлана деп айтма ярай. Предприятиелер, заводлар, фабриклер, юрт хозяйство кооперативлер, фирмалар – къайсын бирин айтайыкъ, булар бары да оьз хайырындан тёлеме тарыкълы налог акъчасын бермесе, пачалыкъ яшама болмай. Гьали уьлкени бары да байлыкълары да онгача адамланы къолунда. Налоглар тёленмесе, бир экономика оьсюв де ёкъ.
Экономика оьсюв ёкъ буса, оьзге тюрлю яхшылыкълар да арекде къала.
Налоглар бизде нечик тёлене? Бу соравну къайсы шагьарны, районну налог жыйыв къурумуну ёлбашчысына берме де бажарыла. Тек о нечик жавап берегенни билип, мен оьзюм бу соравгъа жавап береген далиллени гелтирме сюемен.
Налог инспекцияны ёлбашчысы англатажакъ кюйде, налог жыйыв иш къурумлу юрюле. Алдагъы йылларда жыйылгъан налоглардан эсе, артдагъы йылларда жыйылгъанлары кёп.
Болма да ярай. Тек, эгер де шо къурум дагъы да тюзевлю ишлей эди буса, налоглардан жыйылагъан акъча маялар дагъы да бир нече керенге кёп болажакъ эди. Неге тюгюл, далапчыланы хайыр акъчасын яшырып иш гёрегенлери кёп. Оланы гьисапгъа алыв иш де, мен ойлайгъан кюйде, бек осал юрюле. Неге осал юрюлегенни англама да къыйын тюгюл. Яшырма негер тарыкъ, барасан бир аптекге, бир ерде де гьисапгъа алынмагъан, урушбат бере. Аласан сан яны нечик экенин де билмей дарманны не де буса малны. Шону булан сатыв да бите. Шолай аптеклер де, тюкенлер де, сатыв этеген оьзге ерлер де оьтесиз кёп. Оланы иш юрютме тийишли шагьатнамалары ёкъ буса да, шолай, урушбатчылыкъны кёмеги булан йыллар бою яшыртгъын иш гёре. Олар, биринчилей, хайыр акъчасын яшырып, налоглар тёлемей, законну буза. Экинчилей, коррупцияны оьсювюне къол ялгъай.
Мен яхшы таныйгъан бир адам стол, шанжал этеген цех ачгъан эди. Гьали шонда 60-дан артыкъ адам ишлей. Олар бир налог да тёлемей. Нечесе йылланы узагъында яшынып иш юрюте. «Неге ачыкъ иш гёрмейсиз?» – деп сорагъанда ол: «Шолай этгенлер де гьёкюне. Пачалыкъгъа неге мен акъча тёлеме тарыкъман?» – деп жавап берди. Ону буса бираз алда артгъа салгъан бир кепеги де ёкъ эди. Гьали бар. Миллионлар булан къазана. Ишчилерине тёлейген алапа акъчаны да оланы къыйынына гёре бермей. 30 минг берме тарыкъ буса – 10–15 бере. Оьзлер яшайгъан ерде иш тапмай, чарасыз болуп гелген амалсызланы къуллары йимик ишлете. Налог тёлемейген саялы бюджет де аза.
Экономиканы ачыкълащдырма тарыкъ деген агьамиятлы проектге гёре иш юрюлегени бир нече йыл бола. Тюзю, хайыр акъчасын яшырып, налоглар тёлемейгенлеге къаршы иш де юрюлмей тюгюл. Тек шо иш уьстденсув салынгъаны гьакъда да айрыча эсгермесе бажарылмай. Олай гьаракат юрютеген комиссиялар гьар шагьарда, район администрацияларда къурулса да, ишини сан яны рази къалдырардай тюгюл экенине мен шеклик этмеймен. Неге тюгюл, о къайдалы иш юрютегенлеге дагъы да шолай ёлун узатмагъа имканлыкълар бар. Шо да бизин жамият арада урушбат, таныш-билишлик, къардашлыкъ-къурдашлыкъ гелтиреген зиян, гиччи сокъмакълардан чыгъып, уллу жинаятчылыкъны шагьра ёлуна элте. Ону зараллыгъы тувра гёзге гёрюнмей буса да ярай, тек шолай бузукълукъ гележекге уллу зарал этегени аян экенине шек ёкъ.
