Герти разилик къазангъан адам

 


Пятница, 23.03.2018г. — «Ёлдаш» газет
 

Камал Абуковну 80 йыллыгъына


 


Дагъыстанны халкъ язывчусу Камал Абуков оьзюню гьаракатыны кёп тюрлю янлары булан белгили: республика оьлчевдеги совет ва партия идараларда, адабиятны ва маданиятны оьсювюне жавап береген къуллукъларда, Дагъыстанны язывчуларыны союзуну председателини заместители болуп чалышгъан.



Олардан къайры да, адабият критик гьисапда ону аты бютюн СССР-ге малим болгъан, дагъыстан адабиятланы тарма­гъында ол пагьмулу прозаик ва драматург гьисапда танылгъан. Сонг да, Камал орус адабият булангъы Темиркъазыкъ Кавказны адабиятларыны аралыкъларын ахтаргъан белгили алим болуп да арагъа чыкъды. Ол этеген ишлени гьар тарма­гъына байлавлу тындырыкълы ахтарывлар юрютме бола ва шолар юрюлюп де тура.



К. Абуков адабият критиканы тармагъында Дагъыстан ва Темиркъазыкъ Кавказны адабиятларына багъышлангъан кёп санавда макъалалар яратгъандан къайры, шо тармакъда оьзюню совет адабиятлагъа багъышлангъан «За литературу воспитывающую», «У костра, зажжённого Горьким», «Выход на магистраль» деген китапларын Магьачкъалада, «Ступени роста» (1982) деген китабын Москвада чы­гъаргъан. «На посту» деген китабы саялы ол 1979-нчу йылда С.Стальскийни атындагъы савгъатны алгъан.



К. Абуков 90-нчы йылларда адабият критикден адабият ахтарывчу, алим даражагъа чыкъды. Шо заман ол адабиятны оьсювюн ва яшавну агъымларын терен ахтарма гиришди. Шогъар шагьатлыкъ эте ону «Разноязычное единство: обретения и потери» (1992), «Национальные литературы Дагестана и Северного Кавказа» (1993) деген китаплары. Сонг ол китапларын яратагъанда топлангъан сынавгъа асасланып, оьзюню докторлукъ ишин язып, филология илмуланы доктору болду.



Эсгерилген китапларында К.Абуков эдепсиз социология къаравлагъа кюрчюленген пролеткультну, раппны токъташдырывларына, адабиятны политикалашдырывларына, ону оьсювюне тогъаслар салывгъа къаршы чыгъып, оланы заралын гёрсетди. Шо ёрукъда К.Солтановну, А.Агъаевни ва оьзюню «За литературу воспитывающую», «Выход на магистраль» деген китапларындагъы янгылыш къаравларын танкъыт этди.



К. Абуков оьзге язывчуланы асарларын, Дагъыстан поэзия антологияларын чыгъарагъан адам гьисапда 60–70-нчи йылларда бизин уллу, отуздан да артыкъ къужурлу пьесаланы яратгъан Амир Къурбановну пьесаларын эки китап этип чыгъарды. Сонг буса ол бизин аты унутулмас язывчубуз А-П.Салаватовну орус тилге гёчюрюлмей къалып турагъан пьесаларын чыгъарып, ону пагьмусу булан оьзге миллетлени вакиллерине де таныш болма имканлыкъ тувтурду. Бу буса – мекенли ва гёрмекли иш.



К. Абуков адабият критика асарларын аслу гьалда къумукъча ярата. Тек оьзюню бир-бир чебер асарларын ол оьзю яда таржумачы булан орус тилге гёчюрюп, Магьачкъалада яда Москвада чыгъаргъан.



Ону къумукъ ва орус тиллерде чыкъгъан хабарлар ва повестлер ерлешдирилген китапларындан «Учгъунлар», «Бетге-бет», «Очакъда от сёнгюнче», «Балъюртну ярыкълары», «Мен гюнагьлыман, Марьям», «Атъёкъ къушну тавушу» («Зов разлученной птицы»), «Къыяматгюн алда» («И судный день впереди»), «Къачан ёлугъайыкъ» («Луна во сне») дегенлерин ва олай оьзгелерин эсгерме бола.



Сонггъу йылларда К. Абуков прозаны тармагъында оьзю топлагъан сынавгъа асасланып, Къумукъ ва Авар театрларда ойналгъан «Мен гюнагьлыман, Марьям», «Эришив», «Авария» деген пьесаларын да яратды.



Камал Абуковну яратывчулукъ къаравларына анадаш адабиятны Н. Батырмурзаев, А. Акаев, М. Алибеков, Ю. Гереев, А. Сулейманов, Аткъай, М-С. Ягьияев, И. Керимов йимик­лер таъсир этген. Ондан къайры да, огъар таъсир этгенлерден орус язывчулар Н. Тихонов, А. Фадеев, А. Твардовский, Я. Смеляков, Е. Евтушенко ва олай оьзге язывчуланы атларын эсгере туруп, къыргъыз язывчу Ч.Айтматовну атын айрыча эсгерме тюше.



К.Абуков адабиятгъа гелген заман къатып сенекдей болгъан яшавгъа эркинликни бир тюрлю йылы еллери эшип, ону ювашландыргъан, «оттепель» деп айтагъан девюр болгъан. Шо заманда язывчулар яшавну тар къалиплеринден азатланып, ону аламатларын генг оьлчевлер булан суратлама гиришди.



Дюнья адабиятланы тарихинден булай бир аламат белгили: язывчу оьзюню сёйлевлеринде, макъалаларында жамият политикагъа къыйышывлу бир тюрлю ойланы якълай, тек ва амма оьзюню чебер яратывчулугъунда буса яшавну суратлавну бюс-бютюнлей башгъа къайдаларын амалгъа гелтире. Шолай аламатны биз адабият   критикагъа байлавлу къаравлары, хабарлары, повестлери ва пьесалары булан тенг­лешдирсек, К.Абуковну яратывчулугъунда да гёребиз.



К. Абуков бизин о замангъы адабиятны уьстденсув, даим ону шатлыгъын суратлап, ондан къуванып турагъан, ёкъ затны да бар этип гёрсетеген мердешлени инкар этген. Шо адабият тийме къоркъунуп турагъан яда инкар этилинген, яшавну къыйынлыгъын гёрсетеген авур темаланы гётерме башлагъан. Ол шолай янашыв булан бирче терен маъналы къылыкъ темаланы да хозгъагъан.



К.Абуковну чебер асарларында таза къылыкълы «темир-бетон» коммунистни келпети гёрюнмей. Ону игити – яшавда хаталар этген, гьар-бир затгъа шеклик, чийсынлыкъ этип турагъан ва этген ишлерине гьёкюнюп яшайгъан адам. Шолай болуп гёрюне сюйген къызын якълап болмай къалгъан ону «Мен гюнагьлыман, Марьям» деген повестини игити яда шагьар «къонгузакълагъа» тийишли жавап берип болмай турагъан юртдан гелген улан яда оьзюню ювугъуну къатынына намартлыкъ этген адам. Озокъда, булай игит социалист реализмни уьлгюлю келпетлерини къалибине гирип болмай.



Бу асарларда эсгерилген яратывчулукъ къайдагъа хас, яшавда не болуп къалса да, гележекге байлавлу игитни инаныву да ёкъ. Ону себеби – 60–70-нчи йылларда яшавда болгъан агьвалатлар К.Абуков учун бир тюрлю «сюрпризлер» болуп, ону къакълыкъдыргъаны. Шолар язывчуну юрегинде янгы гьислер ва ойлар тувдургъан. Ону учун, балики, шолай «сюрпризлерден» бири болгъандыр «Бетге бет» деген повестдеги хасмуш Стасикни келпети. Арадан кёп йыллар оьтюп, гьаким атасыны кёмеги булан, оьзю йимик обкомда ва о замангъы оьзге абурлу идараларда ону ишлегени.



Уьстде айтылгъан сёз К.Абуков шо замангъы яшавда болуп турагъан бузукъ гьалланы , терс ишлени къабул этмейгенине ва шолагъа къаршы чыгъагъанлы­гъына шагьатлыкъ эте.



Авторну эсгерилген игитлерини этген хаталарына, ишлерине гьакъ юрекден гьёкюнюп, тобагъа тюшгендей ойгъа чырмалып турагъаны, о замангъы оьзге язывчуланы яратывчулугъунда йимик, К.Абуковну яратывчулугъунда къумукъ адабиятда биринчилей болуп лирикалы прозаны кюрчюсюн салгъанына шагьатлыкъ эте.



Гетген асруну 60-нчы йылларында оьзге совет ва дагъыстан адабиятларда да лирикалы прозаны тувулуву социалист реализмге де ва о замангъы «теория бесконфликтности» деген идеялагъа урулгъан уллу къапас болуп токътады.



Яшавда да, адабиятда да эсде ёкъдан бир-бирине рас тамаша ишлер болуп къала. Оьзю авариягъа тюшюп, кёп гюнлер азарханада ятгъынча, оьзюне болажакъ ишлени алданокъ билгенде йимик, ол оьзюню «Очакъдагъы от сёнгюнче» деген повестин яратгъан. Больницадагъы заманда повестни игити яшавда этген ишлерине байлавлу кёп замангъа терен ойлагъа бата. Инсанны дюньялыкъ яшавуну маънасы недир, инсан нечик яшама тюше дейген ойлар ону толу кюйде къуршай.



Повестни игитине даим гьёкюнюп турмакъ хас. Олжас Сулейменов да айтгъанлай, «путь к сути лежит через суд, через непрерывно заседающий в тебе трибунал мысли».



Оьзюню артда яратылгъан «Къачан ёлугъайыкъ» («Луна во сне»), «Атъёкъ къушну тавушу» («Зов разлученной птицы») деген повестлеринде К.Абуков агьлю насипни масъалаларын салып, шоланы чечив ёлунда къаршы болагъан кёп тюрлю четимликлени суратлап, охувчуну терен ойлашдырта.



К.Абуковну «Къыяматгюн алда» («И судный день впереди») деген повести – ону лап да гёрмекли чебер асары. Шонда автор къумукъланы гьали буссагьатда да талчыкъдырып турагъан топуракъ масъаласын гётерген. Топуракъ халкъны барлыгъын, аманлыгъын, милли ругьун, гележекге инанывун сакълавда уллу роль ойнайгъаны гьакъ зат.



Повестни аслу игити таза къылыкълы коммунист Муратбек Валиевич Бекболатов давну авур намусларын кютген, сонггъу йылларда ол узакъ заман райкомну биринчи секретары болуп чалышгъан буса да, сонг ишден тайдырылып, пенсиягъа чыкъма борчлу болгъан. Энни янгы заманны, алда болмагъан инсанны тамашагъа къалдырагъан аламатларын ол къабул этмей. Уьлкедеги гьалны Муратбек оьзю кёп охуйгъан газетлерден биле.



Ол давну от-ялынындан, атакаларындан топ-топханасындан оьтген адам буса да, оьз агьлюсюндеги хыр-мыргъа уьйренип болмай, тек янгызлыкъгъа чы уьйренген. Бир заман давлардан уьстюнлюк булан къайтгъан, хыйлы орденлер, медаллар булан савгъатлангъан адам янгы шартларда утдургъанын англай. Газетлерде айтылагъан «СССР-ни тозулуву – гюч булан жыйылгъан халкъланы тозулуву» деген токъташдырывгъа ачувлангъан.



Къарабагъда, Молдавияда, Мычы­гъышда болгъан агьвалатлагъа хасмушланы ишине йимик къарай. Янгы гьакимлер ишин юрютюп болмайгъан саялы болгъан дей.



Ишден тайгъан гьакимлени партия жыйынгъа яда взносланы жыягъанда тюгюл, къалгъан заман олагъа тергев бермейгени де ону оьтесиз талчыкъдыра болгъан.



Муратбек янгы болгъан эркинликни-демократияны къабул эте болгъан, эгер шо сёзлер бош болуп къалмай буса.



Повестде тавлуланы къумукъ топуракъгъа гёчюрювню масъаласы   гётериле. Муратбекни ёлбашчылыгъы булан Хасавюрт район, тавлулар гёчюрюлюп, кёп   миллетли районгъа айлангъан. Оьзгелеге уьлгю гёрсетемен деп, ол атасындан къалгъан бавну да яртысын тавлулагъа берип къойгъан.



Тек яшавда болуп турагъан булгъавурлу агьвалатланы гёрюп, Муратбек рагьатлыгъын, юхусун тас этген, ону оьктемлиги ер болгъан. Бир-бирде буса етти йыл алда оьлген анасы гёзюне гёрюнеген болгъан.



Компартия бузулгъаны, тозулгъаны Муратбек Валиевични оьтесиз бек талчыкъдыргъан, тек ол партбилетин сакълагъан. Алда ону уьстюнлюкню байрамы булан кёплер къутлай болгъан, гьали унутгъан.



К.Абуков аслу игитини рагьатсыз гьалын терен англатмакъ учун, агьлюсюню гьалындан булай маълумат бере. Ону уланы –сакъат, уьч яшы да булан, къызы эки де яшы булан Къызылюртда яшайлар. Гиевю харж ялгъанларда яллагъан. Олагъа ол кёмек этип болмай, неге тюгюл Ельцин СССР дагъытылгъан сонг персональный пенсияланы тайдыргъан. Ойланмай, пакарсыз юрюлген гёчюрюв, язывчу суратлайгъан кюйде, яшавда янгы-янгы четим масъалаланы тувдура. Къыйын болгъан заманда Муратбекге тюшюнде заманда бир муну уьстюне дёгереп гелеген уллу тирмен таш гёрюне.



Повестде Муратбекни йимик совет заманда четимликлеге тюшюп, айыпланып, негьакъ туснакъда гечинген муаллим Умархановну, Хрущёвну «Догоним и перегоним Америку» деген чакъырывун якъламагъан, выговор алып ишинден тайдырылгъанда, больницагъа тюшген А.Залимхановну келпети де суратлана.



Совет заманда тюрлю миллетлени вакиллерини къошулувуна айрыча агьамият бериле гелгенин айта туруп, автор шо ишге миллетлени аралыгъыны масъаласына ишге йимик къарагъаны гёрюне.



К. Абуков оьзюню повестинде суратлангъан агьвалатлар ва инсан аралыкълар булан уллу натижалагъа етишген. Айры адамны трагедиясы булан янаша, ол бизин миллетни гьалиги авараларын да суратлагъан. Ол яратгъан адамны янчма гелеген авур тирмен таш Солженицынни «Красное колесосун» эсге гелтире.



К. Абуковну яратывчулугъун яхшы билеген Р. Гьамзатовну ону гьакъында «Камалсыз гьалиги дагъыстан прозаны ва публицистиканы гёз алгъа гелтирме бажарылмай ва олсуз дагъыстан адабият кёп санавдагъы охувчуланы сюювюн къазанмас эди», – деп айтгъан сёзлери бар.



Макъалабызны тамамлай туруп, ювугъубуз Камал Абуковгъа яхшы савлукъ ва яратывчулукъ ёлунда уьстюнлюк­лер ёрайбыз.



Вассалам.


 


Абдулкъадир Абдуллатипов,


Лайла Шабаева.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля