Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиевни 105 йыллыгъына

Белгили экени йимик, ана къумукъ тилини устазы, оьткюр сёзню, къапияны устасы Анвар Гьажиев 1914-нчю йыл январ айны бешинде Хасавюрт районну Кёстек юртунда тувгъан.




Яш чагъындан тутуп Анвар Гьажиевни юрегинде шаирликни гёзел дюньясына гьасиретлик ата юртундан, ону айланасындагъы табиатдан, олагъа бакъгъан якъдагъы сюювден баш алгъан десек, дурус болур. Бара-бара шо сюювню таъсирли ярыгъы савлай Дагъыстангъа ва бютюн уьлкебизге де яйыла. Анварны йырлары Дагъыстангъа янгы яшав гелип, халкъ о яшавдан сююнюп яшайгъан йылларда башлана.




1934-нчю йылда чыкъгъан ону биринчи китабы къумукъ охувчуланы сююндюре, олагъа ругь бере. Шаир оьзюню Ватанына гелген къыйынлыкъланы, халкъына тюшген намусланы гьакъында заманны талапларына гёре бир токътавсуз асарлар ярата.




Ватанны гьар абаты учун аявсуздан къан тёгюлеген гюнлерде «Акътуякъ», «Анадол айтды», «Фронт йыр» йимик игитликни гьакъында шаир яратгъан асарлар душмангъа сувурулгъан къылычлар болуп чабулгъан, Уьстюнлюкню гюнюн ювукъ этген. Тюбеклер тутгъанлар сабангъа къайтып, халкъыбыз дав дыгъыжарсыз этген хозяйстволаны аякъгъа тургъузма башлагъанда шаирибизни тавушу бирден-бир къурч бола. Шаирлик ёлун сюювден башлагъан Анвар Гьажиев шо йылларда заман талап этеген загьматны игитлерине багъышлап йырлар ярата:




Эринмейли къулакъ салсанг йыракъгъа,



Авлакъларда ананайны ангы бар.



Темирчилер тиш чыгъара оракъгъа,



Колхоз мечде чёкючлени зангы бар.




Шаирни йылдан-йылгъа, йырдан-йыргъа чеберлик пагьмусу арта бара. «Къайсар Къалабузаров» деген асары да шогъар шагьатлыкъ эте. Шаир яратывчулукъну ёлунда биринчи абатларын алагъан жагьиллерибизге де насигьатчы гьисапда кёп кёмеклер этген. Эсимде бар, Дагъыстанны язывчуларыны союзунда о заманларда яш язывчулар учун республика оьлчевде жыйынлар оьтгериле эди. Къумукъ секцияда Анвар, Аткъай, Абдулвагьап Сулейманов ва оьзге шаирлерибиз бизин гьар язгъаныбызны, гьар сёзюбюзню дегенлей «элекден» чыгъарып, тергевлю охуп, гьарибизге саламат сёйлеп, пайдалы насигьатлар берген, яратывчулукъну тюз ёлуна салгъан.




Яшавуну артдагъы йылларында Анвар Гьажиев ватандашлыкъ ва философия ругьда уллу йырлар, поэмалар яратгъан. Оланы арасында Йырчы Къазакъгъа багъышлангъан «Булакъ» деген йыр тагъым, «Терезе ярыкълар», «Сёнмейген юлдузлар», «Янгы сокъмакъ» деген поэмалар ону яратывчулугъунда айрыча ер тута.




Оьзлерден алдагъы девюрлерде яшагъан, унутулмас юлдузлагъа айланып битген шаирлени яратывчулугъундан илгьам алып яшаса да, Анвар йимик уллу шаирлер оьзлени даражасына къыймат берип, оьзлени бийиклигин ахтармайлар. А.Гьажиев де – Йырчы Къазакъны харшын узатгъан, бизин девюрге ону ангын, ругьун алып гелген шаирлени бириси. Бу сатырланы да, балики, ол оьзюню гьакъында язгъандыр:




Узунлугъу – оьмюрюдей адамны,



Агъым сеси эшитилмей узакъдан.



Тек ташыса, эрнев йыра, от ошгъуй,



Он сатырлыкъ йыр ютгъандай




Къазакъдан…




Къайсы шаирни, язывчуну да насиби оьз халкъыны огъар бакъгъан сюювю булан оьлченедир. Къумукъ охувчуланы Анвар Гьажиевге бакъгъан сюювю оьзюню савунда да, оьзю яшавдан гетгенде де узатыла. Ол къоюп гетген асарлар бар туруп, шо сююв бир заманда да сёнмежек.




Я. Бийдуллаев.





Анвар Гьажиев




Йыр булакъ





Йырчы Къазакъны

150 йыллыгъына язылгъан





Асруланы аркъа бели узундур,



Чёгюрлени бойну йимик пердели,



Чёгюр къылдан чертсе сёйлер сувунга



Мен гелгенмен ниъматы деп ерлени.

Хабам да ёкъ, челегим де къолумда,



Чанга батып ёллардаман тувумдан.



Ёлавчудай ятып, язда юзюнюп,



Яз эртенде бир ичейим сувунгдан.

Ичейим мен увуз сютюн ичеген



Сабий йимик, къаркъарасы къатмагъан



Яда гьашыкъ жагьил йимик ичейим,



Жан досуна сююв сырын айтмагъан.

Йырчы йимик ичер эдим, йырым ёкъ,



Аталаны яшлыгъына лайыкълы.



Ат чабагъан тюз ёл тюгюл, терен сув,



Йырсыз минсем еллер чайкъар къайыкъны.

«Кимлерденсен, аталарынг ким» десенг,



Аталарым болгъан ерни гьашыгъы.



Ямучусун яйыв этип дослагъа



Булакъ башда, шунча гетген яшлыгъы.

Олар мунда чайынгъан да жувунгъан,



Отлар якъгъан, учгъун тутуп сувунгдан.



Сувунг ичип сюргюнлеге баргъанда



Тёшлеринде темир окълар сындыргъан.

Къагь-къагь этген, ат белинде къакъыргъан,



Къакъыргъанда къанлы гёбюк тюкюрген,



Тюкюрюгюн ат ялына сибирген,



Аталагъа мен баш ийип мюкюрмен.

Юреклери юзлеринден билинген,



Юзде бир терс сёз чыкъмагъан тилинден,



Эркелетген элге жаны чомартны,



Чырагъына нап къуймагъан намартны.

Минсе-тюшме тынч болсун деп дослагъа,



Алашадан къойгъан уьйге посагъа –



Ерде алчы турмаса да ашыгъы,



Аталарым болгъан ерни гьашыгъы.

2




Заманланы гёзьяшлары балмыкен,



Я увмукен, аччылыгъы сёгюлген.



Гюнесувдай олар гёзде йыртыллап,



Гёк тавланы чайып сагъа тёгюлген.

Къувуп юрюй туруп ёллар йылланы,



Акъ атланы йылкъысыдай йыракъгъа.



Ял къуйругъун тарап, яныв басылтма,



Ёл уьстлерде сагъа геле булакъгъа.

Бокъурайсан сен бозадай отдагъы,



Алгъасайгъан аякъларда чалкъынма,



Ичинг толгъан умутланы, ойланы



Ичирмеге сюегендей халкъынга.

Таллар сагъа табиъ йимик баш икген,



Бетинг сыйпай бутакълары талланы.



Айны къайыкъ этип акъ гёз юлдузлар,



Айланангда къаршылай ал тангланы.

Тав башланы чагъып темтек яшмынлар,



Кёкню бетин кёклеп, сызып гечени,



Сагъа гелип, сени булан долана,



Сув уртлаймы, билмеймен, сыр чечеми.

Къолтугъуна гирип гёзден яшынма



Гюллер тюше сагъа ерден уьзюлюп,



Сен оланы ойнатасан тёшюнгде,



Къызлар йимик эркелетип, юздюрюп.

3




Къайыр деген къаракъуш да къавшала,



Исси деген Гюн де башлай сувума,



Ел де тына, сен тынмайсан, агъасан,



Харлы йимик яшав сени сувунга.

Гюз гелгенде япыракъ тёге къарт эмен,



Къайгъылыдай гюнню гёзю юмукъгъа,



Гёз ачгъанлы сен гёзьяшлар тёгесен,



Ер юзюнде ярлы гюню сувукъгъа.

Иссиликден кёллер къуруй яйларда.



Иссиде сен ичгенлеге бузлакъсан.



Сувукълардан оьзен бузлай къышларда,



Сувукъда сен – Сибир енген Къазакъсан.

Ярлар ялап гюн йибере денгизлер,



Сен сюймейсен, булакъ, олай булгъавну.



Денгизлеге бугъав сала дув еллер,



Гёзюн тешип чыкъгъансан сен бугъавну.

Ерни ашын-тузун жыйгъан зор денгиз,



Сен жыйгъансан гьакъыл-оюн заманны,



Денгизлени тюбюн таба тюшгенлер,



Сагъа буту етмей тюшген адамны.

Тав башлагъа савбол этип йыр булан,



Тувгъан ерин ташлай турна сиривлер.



Тургъан сайын турна гёздей сюзюгюп,



Тувгъан ерге арта сенде сюювлер.

Сен гетмейсен, ташламайсан ерингни,



Сагъа геле туважакъ да, тувгъан да.



Заманны биз зенг тавушун сезебиз,



Салкъын елли сув ягъангда тургъанда.

Бокъурайсан сен бозадай отдагъы,



Алгъасайгъан аякъларда чалкъынма,



Ичинг толгъан умутланы, ойланы,



Ичирмеге сюегендей халкълагъа.

Йырдан этген чагъырсандыр яда сен,



Йыртып алып къошуп тангны гесегин,



Эрнилени дос гёнгюлдей ярыкълап,



Юреклени ябушувгъа белсейген.

Боза бусанг – мююз къартыкъ болайым,



Къуюл, булакъ, къойма мени авмагъа.



Чагъыр бусанг – чюмек авзум салайым,



Агъыл, булакъ, къошулуп гюн шавлагъа!

Къалырмыкен гьамангъа




Къуш къонгъандай чубар-ала тастарынг,



Чечип алып чюйге неге илмейсен?



Гьалал буса негетлеринг, къастларынг,



Гьаман йимик бизге неге гелмейсен?..

Гелсенг гелип, гелмегенде элтеген,



Сени, досум, ким яманлар гюлледи?



Авлакъларда аркъатаяп кюлтеге,



Унутдунгму сыр чечеген гюнлени?!

Къысгъа гюнде къыркъ оьтеген ёлунгну



Ягъалары гьали балчыкъ, къармыкен?



Яз иссиде магъа берген къолунгну



Къыш сувукъда тутагъанлар бармыкен?!

Оьзюнг билесен




Алдынгда – акъ пастан, къолунгда – бичакъ,



Биринчи тилимни кимге тилесен!



Харбузну сюйме де сюймеймен онча,



Пастангъа оьлемен, оьзюнг билесен.

Оьлгенге амал ёкъ, аврувгъа эм бар,



Кепсиз де кепсизмен, сюйсенг кюле сен,



Сен гессенг пастанда татыв бар, дем бар,



Жанга да дармандыр, оьзюнг билесен.

Яда къой, сен гесме, бер, мен гесейим,



Анангдан тюбюне тепси тиле сен.



Сагъа пастан гесип онгуп оьсейим,



Айтма не ери бар, оьзюнг билесен.

Аманат




Сен нетесен, мен къаламан гьалиге,



«Яхшы ёл!» деп аркъам таяп чалиге,



Мен къаламан, къолунга къол узатып,



Гёк бёркюнге артдан гёзюм бозартып.




Дёгерчиклер дёрт де якъгъа чанг бёлей,



«Аман тур да, аман тур» деп дёгерей.



Айланч ёллар къоя мени арекде,



Авуртагъан сююв булан юрекде.

Алтын берип алгъан сююв сатылар,



Аманатгъа къойма магъа алтынлар,



Яхшы досгъа тагъылмасын яман ат,



Къой, юрегинг болсун магъа аманат!

Яралама




Яралама, ярма мени юрегим,



Тёкме ону ичи толгъан йырланы,



Тёксенг ону ичи толгъан йырланы,



Къышы язгъа дёнме ярай йылланы.

Къышы язгъа дёнсе, наягь, йылланы,



Чечек ачар буз бутакълы тереклер.



Чечекленген тереклени гёргенде,



Чечилишип сени излер юреклер.

Сени излеп, сени сезген юреклер,



Сени тапмай оьтсе эниш-оьрлени,



Мен къоркъаман, язбаш къайтып, къыш болуп,



Къар басар деп гёк от битген ерлени.

Яралама, ярма мени юрегим,



Къой, уьйретме ону къуру балгьамгъа.



Язланы къыш этип мени оьлтюрме,



Бирев гелсе, бирев гелмес алгьамгъа…

Инан




Аман досум, аман сагъа не дейим,



Инанмайсан сенде десе юрегим.



Инанмай деп сенде десем юрегим,



Сенден алып ону кимге берейим.

Кимге берме ким де ону аламы,



Алма-берме юрек ташмы, холамы.



Яда, досум, юмурукъ чакъы юрекни



Юз гишиге пайламагъа боламы?

Юрек берип, юрек алма кимим бар,



Гишим бармы сени къоюп къарама.



Гишим ёкъну биле туруп къарама,



Неге, досум, туз къуясан ярама?!

Сен туз къуйсанг, огъар балгьам ким салар,



Сен алмагъан гёнгюм мени ким алар?



Ойлашып эт, досум, этер ишингни,



Ойсуз ишинг аягъынга чырмалар.

Сен инансанг сенде мени юрегим,



Инан, досум, иржаяйым, кюлейим.



Инанмасанг, элге-юртгъа уьлгюдюр,



Сени тилей сизге оьзюм гелейим.