Абдулгьаким Гьажиев: «Анварны поэзиясы макънатисдей тарта»


Дагъыстанны халкъ шаири А. Гьажиевни 105 йыллыгъына



Яшавда булай адамлар бола: оланы янгыз атын эсгерип къойсакъ да, кёбюсю гезиклерде кимни гьакъында мекенли айтыла экени билинип къала: «Къазакъ» десе – Йырчы Къазакъ, «Уллубий» десе – Буйнакскийни, «Жалалутдин» десе – Къоркъмасов, «Абусупиян» десе – Акаев, «Алкълыч» десе – Хасаев, «Алимпаша» десе – Салаватов, «Барият» десе – Муратова… Шолай машгьур адамларыбызны арасына Анвар да къошулагъанлыкъ кёп затны англата: Анвар десе, чебер сёзню черсиз устасы, йыр яратывну зор устазы, ругь байлыкъны тюгенмес хазнасы Анвар Гьажиев эсге геле.



Ону юз йыллыкъ юбиле­йинде чыгъып сёйлевюмде мен Анвар Гьажиевни биринчи юз йыллыгъы деген эдим, муна энни экинчи юз йыллыгъына да беш йыллыкъ абат алынды ва шолайына йылдан-йылгъа да гетежегине инанаман.



Къайсы уллу шаирни яратывчулугъу да тюрлю-тюрлю умуми пикрулагъа, масъалалагъа байланып да къала. Мен де мунда Анварны яратывчулугъу булан байлавлу бир нече ойлашывларыма айрыча къарамакъны къыйышывлу гёрдюм.



Къумукъ адабиятны кёп насипли девюрлери де, бек насипсиз йыллары да болгъан. Насипли девюрлери – бизин къазакъ йырларыбыз, Умму Камал, Мугьаммат Аваби Акъташи, Валагьи Аликулихан, Йырчы Къазакъ ва олар булан янаша башгъалары болгъанлыкъ. Насипсизликлерибиз – Йырчы Къазакъны, Зайналабит Батырмурзаевни, Абусупиянны, Темирболат Бийболатовну, Алимпаша Салаватовну, Магьаммат Къурбановну ва башгъа пагьмуларыбызны жанлары чакъсыз къыйылгъанлыкъ, къурбан этилгенлик.



Тек минг йыллар оьмюр сюрген къумукъ халкъ, ону кёп юз йыллар тюрленип-оькюрюп тургъан чебер яратывчулугъу сёнюп къалма кюй ёкъ: олар варислик, мердеш болуп, нас­лудан-наслугъа, асрудан-асругъа геле тургъан, бир-бирде чёгеленсе де, чёкмеген, авма турагъан «байрагъыбызны» къагъып алып, оьрге гётерме бажарагъан эревюллю эренлерибиз болгъан.



Бизин насибибизге шаирликни асил ёлунда уллу къошум этгенлерибиз кёп бар, оланы яратывчулугъун бирдокъда кем этмей, Й.Къазакъдан сонг мен А.Гьажиевни оьр саламан (Анвар оьзю де оьзюн Къазакъ булан тенг этмеген). Шо пик­ругъа мен янгыз оьзюм гелмегенмен: бизин адабиятчыларыбызны кёплери де шолай пикру чыгъагъан кюйде язгъанлар. Чебер яратывчулукъну ёлунда чалышагъанланы арасында оьзлени асарлары оьтесиз оьрлюклеге етген деп ойлай­гъанлар бар, олагъа онча айып этме кюй де болмайсан къала. Неге тюгюл, авторгъа оьз асары авлети йимик болуп къала, авлетин буса бир-бир ата-аналар къаргъа баласы – «аппагъым», кирпи баласы – «йымышагъым» дегенлей сюелер.



Уллу яратывчуларыбызны бириси, Дагъыстанны халкъ шаири Аткъай Гьажамматов Анварны гьакъында: «Огъар етеген бизин лиригибиз ёкъ», – деп ташдырып айта эди. А.Гьажиевни чебер сёз, тил байлыгъына кёплер оьр багьа берген. Мен бир мисал гелтирип къояйым. Бизин белгили лингвистибиз Жангиши Хангишиев булан булай ойлашагъан кююбюз бола эди: сёзню байлыгъы, чеберлиги, къоллайгъан кюю якъдан Къазакъдан сонг кимни салма тийишли деп – Анварнымы яда Аяв Акъавовнуму? Аявну ёммакъларындагъы сёз байлыкъ, чеберлик – ажайып затлар, тек Анваргъа юрегибиз кёп авду.



Мени аслу касбум фольклор булан байлавлу, экспедицияларымда, тойларда йырлагъа, оланы авторларына айрыча тергев береген болуп да къалгъанман. Экспедициялар оьтгере туруп яда башгъа себеплеге гёре мен бармагъан 2-3 къумукъ юрт да къалма­гъандыр. Къумукътюзню къайсы буччагъында да А.Гьажиевни сёзлерине йырланагъан йырлар-
сарынлар оьтесиз кёп ёлугъа эди. Йырлайгъанланы бирлери сёзлени автору Анвар экенни билме де билмей эдилер. Шо тамаша да тюгюл; уллу шаирибизни шиърулары савлайын да, айры дёртлюклер, гьатта сатырлар, сёз тагъымлар, айтывлар болуп да, халкъны арасында кёп яйылып, фольклоргъа сингип дегенлей къалгъан. Ону шиъруларын, бир-бирде чи поэмаларын да гёнгюнден билегенлер де ёлугъа эди. Шо гьал буса – шаирге багьа беривде лап да уллу белги. Анварны чинк де сююмлю поэмасы «Къайсар Къалабузаров» десем, тюздюр. Къумукъ театрыбызда да, тюрлю-тюрлю концертлерде де пагьмулу артистибиз Басир Магьамматов ролюн ойнай­гъан Къайсар къаравчулагъа айрокъда гючлю таъсир эте, ол сагьнадан таймайгъаны да негьакъ тюгюл.



А.Гьажиевни яратывчулугъу шолай болмакълыкъны себеби недендир деген ёрукъдагъы соравлар да тува. Шоланы кёбюсю белгили. Инг башлап ону асарлары халкъны талапларына, ону сююндюреген ва къайгъыртагъан масъалалагъа теренден бакъдырылгъанлыкъда. Амма шо масъалалагъа багъышлап шиърулар язагъан башгъалар да азмы? Анвар арив тенг­лешдиривлер, гёчюм маънада сёзлер ва башгъа чеберлик къураллар, кюйлер кёп оьр даражада къоллагъан, тек янгыз олар таманлыкъ этмей чи. Халкъ поэзиясыны, Къазакъны мердешлерин, шиъру тизеген къайдаларда, кюйлерде де Анвар оьзюню усталы­гъын гёрсетген. Масала, сатырланы башында яда оланы ичинде бир йимик яда ошашлы авазланы, сеслени (аллитерацияланы, ассонансланы) арив къоллав. Амма шолагъа тергев берегенлер Анвардан къайры да бар чы. Демек, А.Гьажиевни поэзиясыны сырларын, олар макънатисдей тартагъанлы­гъын оьрде эсгерилген затлар толу даражада кютмей. Оланы айрыча алып, поэтика гьисапда ахтарывну пайдасы ёкъ деп, озокъда, айтмайман, шо къайдада ахтармакъ поэзияны толу, терен кюйде анг­лама кёп кёмек этегени шексиз, тек – шо, баягъы, «тек» къалмай тюгюл.



Бу ерде де Й.Къазакъгъа къайтып гелейим: ону шиърулары даимлик шиърулар, амма гьалиги охувчулар, гьатта алимлер ол къоллайгъан бир-бир сёзлени маънасын билмей, тек шиъруларын сюебиз чи, йырларына уллу леззет булан тынглайбыз чы, себеби не экен? Олар музыка, макъам йимик болуп къалгъангъа ошай. Къайсы къумукъну да йырсызлайын да агъачкъомуз яда аргъан согъулса, оьзюнден пурмансыз дегенлей, къулакъгъа чалынагъан, юрекге агъылагъан ангы, кюю йимик болмаймы? Билмеймен, башгъалагъа нечикдир, агъачкъомузну бир игитли, бир ойлу, бир шатлы авазы, сеси, ангы агъылса, мени чи гёз алдыма аргъумагъына атлангъан къумукъ къазакъ эрен гелип къала. А.Гьажиев къоллайгъан сёзлер аслу гьалда бизге англашыла, шо музыка «сигьрулулукъ» ону поэзиясында дагъыдан-дагъы гючленип чалына.



Тек шо чеберлик къураллар онча кёп къолланмагъанда да, Анварны кёп шиърулары йыргъа айланып, халкъны арасында кёп яйылып гетген. Масала, «Инан» деген шиърусун ала­йыкъ: Дагъыстан радиодан таба ону 3-4 адам айрыча йырлап бериле, шо йыр тюрлю-тюрлю концертлерде де, тойларда да йырлана.


Аман, досум, аман сагъа не дейим?


Инанмайсан сенде десем юрегим.


Инанмай деп сенде десем юрегим,


Сенден алып, ону кимге берейим?


Кимге берме, ону ким де аламы?


Алма-берме юрек ташмы, холамы?


Яда досум, юмрукъ чакъы юрекни


Юз гишиге пайламагъа боламы?..



Бу шиъруда къапия арив къоллангъан. Чебер тенглешдиривлер де бар, битеген кюю де Анваргъа хас кюйде охувчуну иржайтыв булан бите. Амма халкъ шо шиъруну шолай сююп къалмакълыгъыны себеби онча гёрюнюп турмай, тувра юрекге барып къалагъандай, шаир досуна «сагъа кёкден юлдузлар, ерден алмазлар алып берирмен дегенлей, гётеринки сёзлер айтып турмай, простой адам оьзю йимик, простой адамгъа оьз адамына йимик, 
халкъына ювукъ ва арив англашылагъан сёзлер айтып, сырын чечип, сюювюне инандырма къарай ва ол инанажагъына охувчу да инанадыр.



Чебер яратывчулукъ Аллагь берген уллу пагьму деп айтыла гелген, бир гьакъыллы адам буса: «Познанный Бог – это уже не Бог», – деген. Аллагь берген герти чебер яратывчулукъну да бары да сырларын бютюнлей ачып-чечип, балики, инсан шону учун бажармайдыр, шо гьал да чебер асарланы «макънатисине» гюч къошадыр.



***



Шаирни гьакъында ойлашагъанда, ону адамлыкъ, инсанлыкъ янын да унутма тюшмей. Ачувлу адам яхшы амаллы, юреклеге исив береген чебер асарлар яратып болмас яда шолай язма къараса да, шо гёземелик экени гёрюнюп къала. Анвар Гьажиевни гьа­къында яман сёз айтып бир де эшитмегенмен. Ол ёлбашчысы болуп чалышагъан Дагтелерадиокомитетдегилер, ол баш редактору болуп чалышагъан «Дослукъ» альманахда ону булан ишлегенлер ва кёп башгъалар гьали де ону гьакъында макътап сёйлейлер.



Анвар агъавну яхшылыгъы мени яшавумда да кёмек этди. Кандидатлыкъ илму ишимни уьстюнде ишлеп башлагъан вакъти, диссертацияны якъламакъ учун уьч сама публикация болма герек, мени буса о заман бир де ёкъ эди. А.Гьажиев булан мен о заман таныш тюгюл эдим, шону учун «Дослукъда» мени макъаламны чыгъарсана деп тилеме уяла эдим. Аткъай агъав булан буса яхшы таныш эдим, огъар ишни гьалын англатдым, ол да мени Анвар агъавну янына элтип, ишни гьалын огъар айтды. Бир тюгюл, эки ма­къаламны артгъа салып турмай чыгъарды.



А. Гьажиевдей уллу пагьмугъа тийишли даражада болмаса да, пачалыкъ янындан огъар тергев берилди, савгъатлар тапшурулду: ол Дагъыс­тан язывчуларыны союзуну правлениесини члени эди; СССР-ни язывчуларыны III–VI ва РСФСР-ни I–V съездлерини делегаты болгъан; Загьмат Къызыл Байракъ ордени булан эки керен ва Гьюрметлев белгиси орден булан ва кёп грамоталар, белгилер булан савгъатлангъан, огъар Дагъыстанны халкъ шаири деген ат, Й.Къазакъгъа ба­гъышлангъан шиърулары учун С.Стальскийни атындагъы савгъат берилген.



А. Гьажиев гечингенден сонг да ону аты унутулмай: Магьачкъалада огъар арив эсделик салынгъан, орамлагъа ва Кёстекдеги совхозгъа ону аты къоюлгъан, ону китаплары ва огъар багъышлангъан ахтарывлар чыгъарыла, ёлу­гъувлар оьтгериле. Ону уланы Дагъыстанны халкъ шаири Багьавдин Гьажиевни айрыча эсгерме тийишли: ону ва огъар кёмеклешгенлени къасты булан уллу ва арив музей къурулду, гьар йыл онда Анваргъа багъышлангъан ёлугъувлар оьтгериле.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля