Загьмат булан чыныкъгъан агьлю


    Очерк

 


Мени очеркимни игити – Аюп Ягьияев. Ол Торкъалиде тувгъан. Бу 2020-нчы йылны январ айыны биринде огъар 88 йыл бите. Шо оьмюрюню 80 йылын загьматгъа багъышлагъан. Уллу Ватан даву башлангъанда Аюп Ягьияевге сегиз йыл ярым бола болгъан. Шо чагъындан тутуп Аюп Закарьяевич Ягьияев загьмат тёкмеге, топуракъгъа къуллукъ этмеге, чёрекге зат чыгъармагъа башлагъан.


– Дав башланып, биз, яшлар, каникуллагъа чыкъдыкъ. Каникуллар бизге «загьмат фронтгъа» айланды. Шо йыл, гертилей де, бизин учун «загьмат фронт» болду. Юртдагъы жагьил адамлар барысы да фронтгъа гетип, фронтгъа гетмегенлери, къатынгиши тайпа, окоплар къазмагъа къуршалып, юртда яш-юш къалгъан эдик. Оьзен ягъадагъы юзюм бавланы ишлетмеге адам гюч етишмейгени саялы, юртну колхозу юзюмлюклени ишлетмеге юрт агьлюлеге пайлап берип къойгъан эди. Шону бары аваралары да яшланы бойнуна тюшген эди. Шоллукъда, магъа ва давну йылларындагъы бары да яшлагъа гиччилей авлакъ ишлеге егилмеге тюшдю. Ач йыллар эди. Школада охуйгъан яшлагъа гьар гюн бир гесек аш бере эди. Шо гесек ашны да алып, уьйде мичари болса, мичари гесекни де дорбабызгъа салып, къара тангдан авлакъгъа, юзюм бавлагъа гете эдик. Биз, яшлар, юзюм борлаланы арасында би­йик оьсген отну оракълар булан оруп тайдыра эдик. Оргъан ­отубуз да гьайванлагъа къышгъа бичен гьисапда жыйыла эди. Муна, шулай башланды бизин яшлыгъыбыз, – деп эсге ала дав йылланы Аюп Закарьяевич.


Мени игитимни атын Аюп Закарьяевич деп эсгерегенимни себеби де – биз 80-нчи йылларда Къоркъмаскъала школада бирче ишлегенбиз. Биз экибиз де школада орус тилден ва адабиятдан дарслар бере эдик. Ол школада 45 йылгъа ювукъ дарс берип, гьали таман школада ишлегеним деп, пенсиягъа чыкъды. Пенсиягъа чыкъды дегенде, школадагъы ишин къойду.


Мен Аюп Закарьяевичлеге баргъан гюн ону уьягьлюсю Умгьани бажив абзарны сибирип айлана эди. «Ел чыкъса, бавдагъы тереклени япырагъын абзаргъа яйып къоя», – дей Умгьани бажив. Умгьани баживге де 80 йыл битген.


– Аюп Закарьяевич къайда? – деп сорайман. Магъа багъып: «Жават сама тюгюлмюсюз?» – деп соравлу къарагъан сонг: «Гёрмегенли алышынып къалгъансыз», – деп де къошду. «Гёзелдириклени такъмагъанман, гёзлериме операция этдирип, гёзелдириклеримни тайдырдым», – деп мени танымагъанны себебин англатаман. «Яхшы, яхшы, къулум, биревлер уллу болгъанда гёзелдириклер тагъа, сен тайдырып яхшы этгенсен», – деп. «Аюп бавда доланып айлана. Уьйде парахат туруп болмай», – деп де къошду. «Чакъырайым», – деп бавгъа багъып юрюдю. «Къой, мен къырыйына барып къала­йым», – деп бавгъа гирдим. Гюзню ахырында да бавда не иш бар экен деп ойлашдым.


– Ассаламу алейкум, Аюп Закарьяевич, къуват берсин!


– Ваалейкум ассалам, къуватлы бол, гел, хошгелдинг, – деп, ол бир гёзюн къысып, магъа багъып къарады. Биз гёрюшмегенли де кёп йыллар бола эди. Таныдымы экен мени деп ойлашдым, сонг:


– Бавда иш къышда да битмейгенге ошай, – дедим.


– Жават, сенмусан? Ишлейгенге иш бир заманда да битмей. Юзюм борлаланы байлавларындан эркин этмеге айланаман. Тюймелени къышда тайдырмасанг, байла­гъан йибинг борланы къысып къоя, – деп, этип турагъан ишин къоюп: «Бугюнге ишлегеним таман. Бир гюнге бавгъа гирмей къалсам, гьайван-мал булан доланмасам, юрегим чыгъып гетмеге аз къала, алгъасай. Юрю, уьйге гирейик, негьакъ гелмегенсендир», – деп уьйге алып гирди.


Мен мурадымны англатдым. Оьзюню гьакъында язмагъа сюегенимни айтдым.


Аюп Закарьяев 1949-нчу йылда етти класны битдирген заманда, Буйнакск шагьардагъы педагогика училищеге охумагъа тюше. 1953-нчю йылда училищени битдирип, ата юрту Торкъалиге къайтып, юртда школада ишлемеге гьазирлене, тек ону ата юртуна ишлемеге йибермей. Атасы Закарья бек авруйгъанны англатса да, юртда къалмагъа бажарылмай. Шавхалтирмен юртдагъы школагъа ишге бакъдыра. Шо йыл атасы ноябр айда гечинме де гечине. Шавхалтирменде бир йыл ишлегенде, Аюп юртуна къайта, юртдагъы школада иш башламагъа сюе. 1954-нчю йылда военкоматгъа чакъыра ва асгерге къуллукъ этмеге йибере.


– Асгерде къуллукъ этеген чагъынг бите тура, асгер къуллугъунгну кютмеге тюшежек. Асгерде къуллукъ этмеге гьазирлен деп, район военкомат магъа повестканы (чакъырывну) къолума тутдуруп къойду, – деп хабарлай Аюп, асгерге гетген кюю гьакъда айта туруп.


– 1954-нчю йылда онунчу октябрде юк ташыйгъан вагонлагъа да миндирип, Йыракъ Гюнтувушгъа чыгъарып йиберди. 1957-нчи йылда август айда асгерден къайтдым. Мен командириме охума тюшмеге сюегенимни англатгъанда, асгер болжал битгинчеге, (асгерден октябр айда къайтмагъа герек эдим) август айда уьйге йиберди. Мен уьйге къайтгъандокъ, охума тюшмек учун документлеримни Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини орус-дагъыстан бёлюгюне бердим. Университетге охумагъа тюшмек учун гьазирлигибиз де болмагъан буса ярай, орус тилден диктантдан 5 яш оьтмеген эдик. Университетни о замангъы ректору Абилов бизин оьзюню янына чакъырып, диктантдан осал къыймат алгъаныбызны айтды ва экинчилей диктант язмагъа имканлыкъ берди. Экинчилей язагъан диктантыбыз бираз енгил диктант болгъан буса ярай, беш де яш шо йыл университетге охумагъа тюшдюк.


1962-нчи йылда университетни битдирген яш специалистге ата юртуна Торкъалиге къайтып ишлемеге имканлыкъ бермей. О заман Аюпну, эки яшны атасын, Бабаюрт районгъа Хама­матюртгъа ишлемеге бакъдыра. Бир йылдан сонг ата юрту Хумторкъалиге къайта, 1995-нчи йыл болгъунча Торкъалиде, сонг буса Къоркъмаскъалада къумукъ тилден ва адабиятдан, орус тилден ва адабиятдан дарслар бере.


– Аюп Закарьяевич, сиз школада 40 йылдан да артыкъ загьмат тёкгенсиз, яшлар булан ишлегенсиз. Сиз ишлеген йылланы да, гьалиги заманны да тенглешдиргенде билим берив, яшланы тарбиялав иш къайсы янына алышынгъан? Гьалиги ЕГЭ-леге, яшланы тарбиясына разимисиз?


– 60-70-нчи йыллардагъы билим беривню де, тарбияны да бугюн булан тенглешдирмеге бажарылмай. О йыллар башгъа девюр эди. Гьали башгъа девюр. Биз школада ишлейген заманларда яшлар билим алывгъа гьасиретли кюйде янаша эди. Шо кюйде школаларда низам да бар эди. Адамланы янындан да, гьукуматны янындан да муаллимни абуру да бар эди. Муаллим юртда лап да абурлу, мадарлы яшайгъан адам эди.


Мен бир затны айтайым… Школада яшгъа билим алмакълыкъ алдамы, не де тарбиялы болмакъ алдамы? Мен биринчи ерге тарбияны салар эдим. Тарбия, низам ёкъ ерде бир жамият да алгъа бармажакъ, бир уллу уьс­тюнлюклеге де етишмежек. Билим алмагъа сюеген яш гьар заманда да билим алып болажакъ. Тек яш заманында тарбияланмаса, къылыкълы-эдепли болуп оьсмесе, гележекде жамият учун пайдасы тиймейгенден къайры да, жамиятгъа къоркъунчлукъ тувдуражакъ. Ата-ананы, ата юртун, Ватанын сюйме тарыкъ деген гьис – о бош лакъыр тюгюл эди. Яшлар элине, тувгъан ерине сююв булан уллу бола эди. Гьали къайда гетди о сююв?! Ватаны, ата юрту гьали де бар чы. О бир ерге де гетмеген.


Яшлагъа школада билим алмакъ учун гьалиден тизив заман болмас. Бугюнгю яшланы билими де, англаву да алда оьсген яшлардан кёп керенлеге артыкъ болмагъа герек. Гьар яшны къолунда бир компьютер. Не затгъа сюйсенг къарап, уьйренип боласан. Бу ерде яшгъа школа терен билимлер беремен деп ябушмагъа тарыкъ тюгюл, яшны тюз тарбиялайман деп къаныкъмагъа герек. О гьалиги техниканы, компьютерлени тюз, пайдалы къоллап билмеге тюше. Ата-ана да, муаллимлер де яшны тарбиялав янына айрыча тергев бермеге герек.


– Сиз ишлейген йылларда школаларда загьмат дарслагъа кёп тергев бериле эди. Гьали школаларда шо дарслар бармы, ёкъму, ону билеген гиши де ёкъ. Яшланы загьматда тарбиялавгъа нечик янашасыз.?


– Мен школада ишлейген йылларда загьмат дарслар болмаса да, юрт ерлердеги яшлар ата-анасы булан абзарында-уьюнде ишлей, гьайван-малгъа къарай эдилер. Гьали бизин къумукъ юртланы алсакъ, кёп агьлюлер гьайван-мал сакъламай, сюйсе де, сакълап да болмай. Сакъламагъа имканлыкъ да ёкъ. 9-10 йыллыкъ яшгъа сют къайдан геле десе, сютню сыйыр берегенни билмей. Сют тюкенден геле деп жавап бере. Неге тюгюл оланы кёплери сыйырны гёрмеген.


Юртда турагъан яшны юрт загьматгъа, топуракъны ишлетивге, гьайван-малгъа къуллукъ этивге уьйретмеге герек. Яшны, бир янындан алгъан заманда, ишлесе, загьмат тёксе, къаркъарасы чыныгъа, ата-анасыны этген ишлерини хадирин биле. Яшны тюз бакъдырылгъан загьмат тарбиялай. Юрт загьматгъа берилген яшны терс ёллагъа тюшмеге, яманлагъа къошулмагъа заманы къалмай.


Сексен сегиз йыл болагъан Аюп, къолуна терек бутайгъан къайчыны да алып, юзюм терек­лени къуругъан бутакъларын чарпа, язбашда юзюмню борласын байлагъан йиплерин гесе.


– Юртда да туруп, базаргъа барып юзюм алайыкъмы?! Муна, бавубуз абзарда турагъан гиччи уланым Расулгъа да, магъа да пайлангъан. Бизин ашамакъ учун памидор салагъан ерибиз бар. Жиелек, бюлдюрген оьсдюребиз. Уьягьлюм Умгьани де, мен де бавну бизге тийген пайына къуллукъ этебиз. Яшлар оьзлени ерине къуллукъ этелер. Бир къарыш ерни де бош къоймайбыз. Уьйде бош турсам, юрегим чыгъып гетмеге аз къала. Бавгъа чыгъып ишлегенде аврувларым да унутула. Аз аврувну аш енгер, аш енгмесе иш енгер деп уллулар негьакъ айтмагъан. Муна, шу абзардагъы гьармут терекге элли йыллар бола. Торкъалиде ер тербенип, Къоркъмаскъалагъа гёчген 1970-нчи йылда орнатгъан эдим. Гьали де емиш бере. Яшлар гесип тайдырмай не этесен деп айып эте. Терек уллу болуп оьрге багъып оьсген. Емишин жыйып да болмай. Оьзюм салгъан емиш береген терекни гесмеге къолум бармай, – деп хабарлай Аюп.


– Аюп Закарьяевич, яшларыгъыз да, сизден артда къалмай, бавгъа, топуракъгъа, гьайван-малгъа къуллукъ этип болалар. Сизин тарбиягъызмы?


– Чычкъан баласы къап тешер дей. Бу айтыв толу кюйде къы­йышмаса да, бизин яшлагъа къыйышагъан ерлери де бар. Яшлар да ожагъында гёргенни айрыча уьй-абзар къургъанда оьзлер де этмей боламы? Олар чы бешикден тюшгенли бизин гьайван-мал булан долана­гъаныбызны, бавгъа-терекге къуллукъ этегенибизни, авлакъ чачагъаныбызны гёре чи. Мен олагъа бирине де олай эт, булай эт, онда ишлеме, мунда ишле деп айтмагъанман. Оьзлер яшда гёргенин бизден де яхшы этелер. Яшлар инг биринчилей ата-анадан уьлгю алалар. Яшлар авзу булан айтгъанынгны унутуп къалмагъа бола, тек гёзю булан гёргенин бир заманда да унутмажакъ.


Уллусу уланы Ризван, Да­гъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини орус-дагъыстан бёлюгюн битип, кёп йыллар Къоркъмаскъала школада къумукъ тилден ва адабиятдан дарслар бере. Бош вакътисинде гьайван-мал да сакълай, авлакъгъа да къуллукъ эте. Абакар юрт хозяйство институтну битген. Гьайван-мал булан долана. Абдурагьман Дагъыстан медицина институтун битип, Къоркъмаскъала район больницада ишлей. Бир вакътини ичинде оьзюню фермер хозяйствосун юрютмеге де, гьайван-мал сакъламагъа да заман таба. Руслан да ДГУ-ну филология факультетини орус-дагъыстан бёлюгюн битген. Къоркъмаскъала школада дарс бере. Гиччиси уланы Расул атасы булан бир абзарда яшай. Топуракъдан бир гюнге де айрылмагъан. Уланларыны барысыны да фермер хозяйстволары, ижарагъа алып ишлетеген авлакълары бар. Уллусу къызы Нюрьяна да ДГУ-ну филология факультетин битип, Къоркъмас­къала школада къумукъ тилден ва адабиятдан дарслар бере. Гиччи къызы Гюлнара медучилищени тамамлагъан. Агъа-инилени ва къызардашланы барысын да бирикдиреген зат – загьматгъа берилгенлиги, гьаракатчылыгъы, тувуп оьсген ата юрту Торкъалиге – Къоркъмаскъалагъа, оьсдюрген, торайтгъан, оьзлени уллу этген ата-анагъа бакъгъан герти сююв.


Аюп Закарьяевич 1997-нчи йылда уьягьлюсю Умгьанини де алып гьажгъа барып гелди. Уланлары Ризван, Расул, къызлары Нюрьяна ва Гюлнара ата-анасы йимик гьажгъа баргъан.


– Гьар бусурмангъа да, гючю чата туруп, бир керен сама да гьажгъа барып, гьаж къылмакъ борч деп айта. Башгъалар барагъан мен неге бармайман деген яхшы хыял булан уьягьлюм Умгьанини де алып, гьаж къылдым, – дей ол.


Аюп Ягьияев уьягьлюсю Умгьани булан яшайгъанлы узакъ къалмай 62 йыл битежек. Шо йылланы ичинде Аюп, къайда барса, шонда яшланы анасы Умгьани де баргъан, Аюп не иш эте буса да яннавурунда кёмекге Умгьани де болгъан. Къыйында да, тынчда да ожакъны башы Аюпну якълап, абурлап, сыйлап, яшланы атасын оьр этип яшап турагъан Умгьани бугюнде де уьягьлюсюнден бир мюгьлетге де айрылмай, гёзюне къарап, ­гёнгюн англап, татывлукъда яшай.


– Биз бирче яшагъан йылланы ичинде бир гюн де уьйде янтайып ял алып билмегенбиз. Бизин бирев де гючден ишлетмеген. Ишге, загьматгъа кёп гиччилей тюшюнгенбиз. Загьматда чыныкъгъанбыз. Яшларыбыз да бизден уьйренгендир, биз чакъы да яллыкъны билмей талашалар. Олар да загьматгъа, ишге берилген. Савлугъу бар адам ишлемей нечик турмагъа бола?! Аз-маз аврувларыбызны иш унутдуруп да къоя, – дей Умгьани бажив.


Оьзлер оьсдюрген яшлагъа да, яшланы яшларына да гьар-бир янындан уьлгю болуп яша­гъан ва яшайгъан, бютюн оьмюрюн загьматгъа багъышлагъан Аюп Закарьяевичге ва ону онг билеги – уьягьлюсю Умгьаниге янгы йыл тувгъан гюнлери булан къутлап, савлукъ, ожакъда татывлукъ, бирлик ва насип ёрайбыз ва дагъы да узакъ йыллар яшамагъа сизге Аллагь насип этсин демеге сюебиз.

 


СУРАТДА: Аюп ЯГЬИЯЕВ уьягьлюсю УМГЬАНИ булан.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля