Оьтемишни эмли сувлары


«Сув! Сени татывунг да, тюсюнг де, ийисинг де ёкъ, сени суратлама бажарылмай, сен не экенни билмейли, сенден леззет ала! Яшав учун сен тарыкъсан деп айтма ярамай, неге тюгюл сен оьзюнг яшавсан…Сен дюньяны лап да уллу байлыгъысан».

 

Антуан де Сент- Экзюпери.


 


Тез арада Алав Алиевни май айны 18-нде «Ёлдаш» газетни йигирманчы номерин чыкъгъан «Къумукътюзню унутулгъан сувлары» деген макъаласына сесленип, макъалада гётерилген масъаланы гьакъында мен де юрегимде торайгъан, баш мийимде жыйылгъан ойларымны аян этип, арагъа салма сюемен.



Алав Алиев оьзюню макъаласында эсгергени йимик, Къумукътюзде яратгъаныбыз бизге шабагъат этген табиатны ерли къатлавларындан бокъурап чыкъгъан эмли, маъдан сувлары кёп бар.



Гертиси, Къумукътюзню сувларыны эмли пайдасын англагъан инсанлар оьз­лени яшавунда, эгер де аврувлу арагъа чыкъса, шо сувланы пайдаландырып, аврувну агъымына онглу таъсир этип, аякъгъа тургъузма бажаргъаны да белгили. Шолай гьал халкъ медицинаны кюрчюсюн ясап, бырынгъы заманлардан берли авругъанлагъа онглу шартлар торайтгъаны инсан арада унутулмагъан.



Адатлы гьалда дарман гьисапда къолламагъа ярайгъан эмли сувланы сырларын англап, оланы инсан учун пайдаландырып бажарагъанлар миллетлени, тухумланы бары да членлерине белгили болмагъан, олар яшыртгъын кюйде сакълана, атадан уланына, анадан къызына бериле гелген.



Оьтемишни къол-къолчукъларында, тёбелерини, тавларыны этеклеринде ерни къатлавларыны тюбюнден бокъурап дегенлей топуракъны тешип ягъагъа чыкъгъан булакълары аз тюгюл. Асрулар боюнда булакъланы сувларындан пайдалангъан оьтемишлилер олагъа къыйышывлу атлар да такъгъан. Арадан асрулар гетсе де, булакъланы оьтемишлилер къойгъан атлары бугюнлеге ерли сакълангъан: «Гёз сув» булакъ, «Пача булакъ», «Къуннамар булакъ», «Марал булакъ», «Уцими булакъ», «Ялпакъ булакъ», «Чирик булакъ». Бу эсгерилген булакълар беш минг йылдан артыкъ оьмюр сюрген Оьтемишни ва оьтемишлилени яшавуну гьар янында оьзлени балгьам эмли сувлары булан айрыча роль ойнагъаны аян.О булакъланы сувлары да гьариси шексиз оьз­леге хас айрыча пайдасын тийдиргени оьтемишлилени арасында унутулмагъан.



Гьар къайсы заманда да, оьтемишлилерден авлакъ ишлеге, агъач гесме, оракъ орма баргъанлары да, гьавгъа баргъанлар да, гьатта Оьтемишни авлакъларындан артылгъан сокъмакъ – ёлларына абат басгъан ёлавчулар да шо булакъланы кёбюсюню сувларын ичип, тишлерин «чартлатып» къоймайлы, оьз къаркъарасына да балгьам таъсирлигин сездирмейли къоймагъанлар.



«Гёз сув» Дагъыстанны минерал сув булакъларындан айрыча болуп, жамият агьамияты барлыгъын эсге салып, инсанны тергевюн тарта. Бу булакъны эмли сувлары булан бырынгъы заманлардан берли пайдалангъаны да аян.



«Гёз сув» булакъны сувлары къурсакъ, ичек аврувлагъа эмли экени де сынав даражада къолланып белгили болгъан. Эсгерилген сув булагъы Оьтемишни къыбла-гюнтувуш боюндагъы «Ачини къолну» авузунда ерлешген. «Гёз сув» булакъны къадары суткада 10 минг литр­ге ювукъдагъы оьлчевге етише», – деп яза медицина илмуланы кандидаты К. Мамаев Оьтемишни 5 минг йыллыкъ юбилейинде этген оьзюню докладында. О докладны да о оьзюнден ойлашмагъан. Тындырыкълы кюйде юрюлген илму-ахтарыв ишлерине асасланып язгъаны ачыкъ.



«Гёз сув» оьзюню хайыр даражасына гёре леззет татыву булан арагъа чыкъгъаны да белгили. Йылны гьар къайсы вакътисинде «Гёз сув» булакъны суву токъташгъан 16-18 С градусну гёрсете. Кёп керенлер оьтгерилген ахтарывлар гёрсетеген кюйде, сувда насланы аламатлары барлыгъы исбат этилинмеген.



Пятигорск курорт институтну ва Дагъыстанны илму центрыны гидрогеология лабораториясыны ахтарыв маълуматларына гёре, «Гёз сув» булакъны сувунда: гидрокарбонат,сульфат-хлорид, натрий-кальций, магний ва дагъы да органический затлар да бар деп токъташдыргъан. Дагъы да, олагъа янаша сувда синген хайырлы маъданлар: натрийни, темирни, кюкюртню, хлорну пайдалы балгьамы бар.



Бизин ахтарывланы гьасиллерине гёре, «Гёз сув» булакъны маъдан сувун уьфюрюгю, сувъярав ёллары таш тутув аврувгъа тарыгъанлагъа ичмек пайдалы ва эмлилиги белгили.



Натижада, К. Т. Мамаев оьзюню илму-ахтарыв ишинде булай, артыкъ даражада ял тапдырып сююндюреген гьасиллер гелтирип, бюйреклеринде, сувъярав ёлларында ёлугъагъан патологиялыкъ алышынывларына тарып ятгъан аврувланы: эренлени, тиштайпаланы къолайлашагъа­ны гьазирине ачыкъ болуп гёрюнгенин эслей, уьстевюне, уьфюрюкню, бюйреклени сувъяраву юрюйген ёлларыны таш тутув аврувуну себебинден патологиялыкъ алышынывларын эки керен артыкъ чалтлашдырып тёбенлешдирегенини гючюнден таркъалып басылтагъаны бизге, илму медицинаны вакиллерине белгили. Дагъы да, аврувну амалгъа гелген ерин сувъярав ёлунда ёлугъагъан зараллы белокну да таъсирин гесип, къабунма гьазир аврувну алдын алма болагъанын да эсгерме герек.



Ахырда К. Т. Мамаев оьзюню илму-ахтарыв ишинде «Гёз сув» булакъны сувун ашкъазанда, ичеклерде ёлугъагъан, сонг да бавурда, бавурну оьтю юрюйген ёлларында амалгъа гелген аврувлагъа ва ашны къаркъарада иритме болагъан гьаракатланы низамы бузулмасын учун алдын алмакъ муратда генг кюйде къоллама таклиф этгени юрекге разилик гелтире.



«Гёз сув» булакъны сувуну халкъны тамашагъа къалдырып ойлашдырагъан бирдагъы булай аламаты бар. Шо аламат да булакъдан алынгъан сув кажинде яда шишада болуп нечакъы узакъ сакъланса да, ону эсгиленмейгени, даражасыны бузулмайгъаны булан байлавлу. Шо аламатны да себебин инсанлар сувну составында синген гюмюш элементни болмакълыгъындан гёре.



«Гёз сув» булакъ да оьзюню атын негьакъ юрютмей. Ата-бабалардан берли бугюнлеге ерли шо сувну гёз тийгенлеге, гёз болгъанлагъа сувну ичирип, о сувда кириндирип, онглу болгъан пайдасындан сююнелер. Сонг да, адатлангъан кюйде, гьали де янгы уьй болгъанлар: гиев, гелин оьзлени ювукъ, къардаш-досу булан шо сувну уьстюне барып, бетин-къолун жувуп, юрегинден талигьли, насипли болайыкъ, Яратгъаныбыз бизин яман гёзден йыракъ этсин деген негетлерине берилелер.



Гьали энни «Гёз сув» булакъны сувларындан артда къалмайгъан



«Пача булакъны» сувуну гьакъында бир нече сёз булан хабар берейим. «Пача булакъ» Оьтемишни, оьтемишлилени яшавунда, тарихинде белгили ролюн ойнагъаны тарихчилеге, этнографлагъа ва дагъы да табиатны уьйренегенлеге, географлагъа да белгили. Асрулар боюнда ел аврувгъа, сонг да бувунлары, сингирлери авру­гъанлар «Пача булакъны» сувун исси этип, ташны оюп этген таш кершенлерде киринип, рагьатлыкъ алып уьйренип гелгенлер, къаркъарасына кюрлюк, енгиллик салдыргъанлар. «Пача булакъны» суву булан янгыз оьтемишлилер пайдаланып къалмагъан. О сувгъа Оьтемиш булан дазулангъан юртланы вакиллери де гелип, сувну эмчилик пайдасын сезгенлер.



«Пача булакъны» сувуну гьакъында юрюлеген сёзню генглешдирип айтса, булай зат бар. 300 йыллагъа ювукъ болжал алда орус император 1 Пётрну Персиягъа чыкъгъан сапарында ону узатып бирче юрюген асгер врач Жон Белл «Пача булакъны» сувлары жыйылгъан гьавузну биринчилей гёрюп къоймайлы, гьавузда киринме де киринген. Оьзюню къаркъарасында сувну балгьамлыгъын, эмли даражасын сезген.



Сувну эмли, пайдалы таъсирлигин билген сонг, оьзю 1 Пётр пача, ону адмиралы Апраксин, бригадир генералы Ветерани де киринип, бек тизив гьислер табып рагьатлангъанны гьакъында айтыла гелген агьвалат гьалиге ерли оьтемишлилени эсинде сакълангъаны белгили. Шо сувда орус пача киринген саялы, оьтемишлилер де огъар «Пача булакъ» деп ат тагъып, бугюнге ерли ону атын унутмагъа къоймайлы, эсинде сакълагъанлар.



Оьрде эсгерилген эмли сувлу булакъланы арасында лайыкълы ерни тутгъан «Марал булакъны» да эсгерме тийишли гёремен. «Марал булакъны» сувларыны эмли табиаты оьтемишлилерден озуп, хоншу юртлардагъыланы да кёбюсюне тезден берли белгили.



Бюйреклерде, сувъярав юрюйген ёлларында къайыр, таш къонушуп, авруву оьрчюген гезиклерде «Марал булакъны» сувун ичсе, ташны иритип, олай да къа­йыр булан бирче жувуп чыгъарагъанын гьеч бирев де инкар этип болмай. Шо саялымы, къачанда да зияратгъа барагъан йимик «Марал булакъны» айланасында инсан кемимей. Сувну эмлигин, пайдалыгъын сезгенлер биревден-биревге етишдирип, эмли сувгъа сапар чыгъа­гъанланы санавун артдыра, кемиме къоймай.



Оьтемишли эмчилер аврувну сув булан сав этивге къачанда да агьамият берип, тергевлю янашгъан. Эмли сувлу булакъланы сырларын наслудан-нас­лугъа берип гелген.



Макъаламны ахырында мен шулай бир пикрумну гьакъында эсгермекни маслагьат гёремен. Айтагъаным, буссагьатгъы девюрде илму медицинаны да, халкъ медицинаны да бир-бирине къаршы этип гёрсетме сюегенлер аз тюгюл. Тек олар не деп айтса да, эсгерилген сувларыбызны эм этеген таъсири кемимей.



 

Гьажи Гьажиев,

Россияны Ибн Синаны академиясыны


член-корреспонденти.


Избербаш шагьар.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля