Охувчуланы загьмат булан тарбиялавну министр де якълай

 

Гьалиги яшёрюмлер «загьмат» деген сёзню «къыйынлыкъ» деп англай. Алдагъы девюрде буса яшланы гиччи чагъындан башлап загьматгъа къуршай эди. Охувчулагъа билим берив оланы пайдалы загьматы булан байлавлукъда болма гереклиги де англашыла эди.

Дагъыстанда шо школа загьмат бригадалар 1960-нчы йылларда къурулма башлады. Йигирма-отуз йыллар гетип, шо ишлер токъталгъан эди, тек арадан йыллар гетип, шо къайда тарбиялав тарыкълы экени де ачыкъ болду. Охувчуланы загьмат булан тарбиялав пайдалы экенни гьалиги бир жыйында Россияны билим берив министри Ольга Васильева да айтды.

 

Мен яш вакътилерде де бизин гиччиден тутуп топуракъны ишлетме уьйрете эди. Гьар ожакъгъа оьзлер сюйгенни чачып гелим алмакъ учун колхоз пайлар бере эди. Шонда уьягьлю ишлеп болдурулгъан ашамлыкъ маллар да къышны кёп янын кюте эди. Гьалиги яшлагъа шону англатма къы­йын, тек олагъа алда ишлегенлени уьлгю этме ва оланы гьакъында айтма герек. Шо йылларда школа бригадаларда ишлегенлени кёплерине гьали 70-80 йыллар бола.

Мен оьзюню гьакъында айтма сюеген Илмухан Къагьруманова да – оланы бириси. Огъар гьали-гьалилерде 70 йыл битди. Ол Ставрополь къайдада къурулгъан школа бригадагъа ёлбашчылыкъ этип тургъан ва юрт хозяйство маллар болдурувда оьрлюклеге етишген.

Дагъыстанда школа бригадаланы гьакъындагъы хабар эллинчи йылланы ахырында яйылма башлады. Шо хабарны Дагъыстанда биринчи болуп Бабаюрт районну Хамаматюртуну охувчулары яшавгъа чыгъарды. Шолар оьзлени биринчи йылында гьабижай чачып яхшы гелим ала ва ерли «Ленин ёлу» колхозгъа бичен жыйып кёмек де эте.

1963-1965-нчи йылларда школа бригадагъа Илмухан Кьагьруманова ёлбашчылыкъ этип тургъан. Мен ону юртлусу Абдулвагьит Арзулумов булан бирге Илмухан булан лакъыр этебиз.

–Шо заманларда социалист ярышлар бола эди, – дей Илмухан, бизин булан лакъыр эте туруп. Арадан 55 йыл оьтген буса да, ол бир затны да унутмагъан. – Бизин школа бригада шо йылларда комсомолну обкомуну ва билим берив министерликни Къызыл байракъларын алып турду. Шо уллу уьстюнлюк эди. Школагъа «алдынлы сынавну школасы» деп айтыла эди. Школагъа савлай Союздан кагъызлар геле эди.

1964-нчю йыл яйда бизин школагъа Дагъыстанны обкомуну 1-нчи секретары А.Даниялов гелди. Ону булан бирге Дагъыстанны юрт хозяйство илму-ахтарыв институтуну директору Фарид Кисриев ва партияны Хасавюрт райкомуну 1-нчи секретары Рашитбек Алимханов да гелдилер. А. Даниялов бизин тарлавгъа къарап: «Бу гьабижайлыкъ тюгюл, бу чу – гьабижай агъачлыкъ», – деп макътады. Сонг, атгъа да минип, сав авлакъны айланып чыкъды. Балики, шо заманларда бир боюн арив оьсдюрюп, башгъа ерлерине тергев болмайгъан ерлер бола болгъан буса ярай.

Бир керен школагъа Дагъыстанны юрт хозяйствосуну министри Магьаммат Абуев де булан партияны обкомуну секретары Шихсайит Исаевич Шихсайитов гелди. Шолар гелгенче бизин бригадагъа оьзюбюзню авлагъыбызны ишлетмеге деп сабандан комбайынгъа ерли техника берилген эди. Шону булан бизге «Рекорд» телевизор да бердилер, тек юртда электрик ток ёкъ экенге, телевизоргъа къарап болмай эдик. Шо гюн Шихсайит Исаевич министрге: «Магьаммат Шамилович, сен чи дагъыс­танлысан, башлап ат ала, сонг буса ала ерни», – деди. Министр ону сёзлерин англады. Телевизор бергенче юртгъа ток береген генератор савгъат этген бусанг деген затны англатды. Тезде шо кемчилигин ол да тюзледи.

Бирдагъы бир зат эсиме гелип гетди. 1964-нчю йылны ноябр айы эди. Партияны Хасавюрт райкомуну гьисап берив-сайлав конференциясы оьтгерилди. Шонда Гьалимат Идрисованы звеносу да чакъырылгъан эди. Жыйында сёйлейгенде райкомну башчысы Рашитхан Алимханович Хамаматюртдан гелтирилген гьабижай къартыкъны гёрсетип: «Шу гьабижайны мени гиччи ватанымны охувчулары оьсдюрген, муна бизге уьлгю алма зат, муна гьалал къуллукъ ва тийишли натижа», – дегени бугюнлерде де къула­гъыма чалына.

Шондан сонг бригаданы тюрлю-тюрлю жыйынлагъа чакъыра, яшлар булан кёп ёлугъувлар оьтгериле. Шолай бир гьабижайчыланы-механизаторланы республика оьлчевде оьтгерилген ёлугъувунда шо заман Дагъыс­танны Оьр Советини Президиумуну Председатели Роза Абдулбасировна Элдарова школа бригаданы бригадири Илмухангъа алтын билезик савгъат эте. Артда белгили болгъаны йимик, шо билезикни белгили алтын уста къатын Манаба Магьамматова этген болгъан.

–Шолай мюгьлетлени адам унутмай, – дей Илмухан, бизин булан хабарлай туруп. – Биз ишлейгеник бир даражада эди. Тек сени къыйынынгны англап, дагъы да айтгъанда, шону къыйматлай буса, яшлагъа дагъы артыкъ сююнч болмай эди. Муна комсомолну ЦК-сыны ва обкомуну гьюрметлев грамоталары, китаплар ва тюрлю-тюрлю адамлар булангъы ёлугъувлар дагъы да яхшы ишлеме ругь бере эди…

1965-нчи йылны гюзюнде Хамамат­юртгъа сююнчлю хабар геле. Бу гезик пачалыкъ яшланы загьматын айрыча къыйматлагъан. Школа бригаданы бригадири, 10-нчу класны охувчу къызы Илмухан Къагьруманова СССР-ни Оьр Советини Президиумуну къарарына гёре «За трудовую доблесть» деген медаль булан савгъатлангъан. Яшланы бригадасыны гьакъында ерли газетлер чи нечик де, гьатта Москвада чыгъагъан газетлерде де язып тургъан. Ол бизге «Пионерская правда» газетни корреспонденти Виктор Гусевни сураты да булангъы макъаласын гёрсете. Шолай да, яшланы гьаракаты гьакъда бютюнсоюз радиодан да берилишлер болгъан. Яшлар къыш айларда Темиркъазыкъ Кавказны шагьарларына экскурсиялагъа барып, тенглилери булан да ёлугъа болгъанлар. Краснодарны ва Темиркъазыкъ Осетияны охувчулары булан чы олар узакъ заманлар къурдашлыкъ юрютюп де тургъанлар.

Шондан сонг школа бригадада ишлеме сюегенлени санаву артгъан, шолай бригадалар кёп юртларда ачылгъан. 1965-нчи йылны сентябр айында Ставропольда школа бригадаланы 9-нчу бютюнсоюз слёту оьтгериле. Шонда Дагъыстандан Илмухан Къагьруманова ва Къызлар райондан Мария Копаниец ортакъчылыкъ этгенлер. Шонда да рапорт бермеге Илмухангъа тапшурулгъаны кёп затны англата. Ол шонда сёйлеме де сёйлеген. Шо замангъы ВЛКСМ-ни ЦК-сыны секретары Виктор Дувакин «Молодцы, дагестанцы!» деп язгъан гиччи китапчаны ол гьали де сакълай.

1965-нчи йылда Гьалимат Идрисованы савлай звеносу булан Кремлде оьтгерилеген Янгы йылгъы ёлкагъа да чакъыргъанлар. Бригаданы кёп ортакъчылары ВДНХ-гъа баргъанлар. «Ученические производственные бригады СССР» деген стендде Хамаматюрт орта школаны бригадасыны гьакъында язылып кёп йыллар тургъан. Еттинчи класны охувчусу Микайыл Алхановну буса КПСС-ни 22-нчи съездини делегатлары гьюрметлеген.

Илмухан 1966-нчы йылда Хамамат­юртдагъы орта школаны инг яхшы къыйматлар булан бите ва Дагъыстан пачалыкъ университетни химико-биология факультетине охума тюше. 1971-нчи йылда ол эсгерилген факультетни битдире ва Бабаюртдагъы школада башлап муаллим, сонг буса завуч болуп ишлей. Арадан бир йыл гетип, ону комсомолну Бабаюрт райкомуну 2-нчи секретары этип сайлай. Шо ишинде де ол 5 йыл ишлей. Шондан сонггъу йылларда Илмухан «Орлёнок» деген яшлар бавуну заведующийи, сонг пенсиягъа чыкъгъанча яшланы яратывчулукъ уьюню директору болуп ишлеп тура. Ол къайда ишлесе де, абуру-сыйы булан тургъан, оьзюне тапшурулгъан ишлени намуслу кюйде кютген.

Гьар адамны яшавунда бир нече сююнчлю мюгьлетлер бола. Шоланы бир яны ишине гёре этилинген гьюрмет буса, бирдагъы яны жаваплы ишлерде ишлегени деп гьисаплана. Ол бугюнлерде де бирге яшап турагъан ва татувлу агьлю къургъан эри Рашитхангъа ёлукъгъан гюнюн де сююнчлю гюню экенни хабарлай. Эр-къатын 4 авлет тарбиялагъан ва олагъа оьр билимлер берген. Бугюн буса авлетлерини 9 авлетинден де сююнюп яшайлар.

Гьар адамны юрегинде сююнчлер сакъланагъан яшыртгъын ери бола. Илмухан айтагъан кюйде, муну тюз ёллагъа салагъан, тарыкъ ерде къолун узатгъан адамлар кёп болгъан. Ол бугюнлерде де Хамаматюрт орта школаны муаллимлери – Солтангерей Тавлуевич Герейхановну, Абдулвагьап Умаханович Аскеровну, Темтар Жанмурзаевич Зубаковну, Абдулла Къапавович Къапавовну, Лаура Саракъавовна Исаеваны, шолай да партияны Бабаюрт райкомуну секретары Ажеп Насруллаевна Хангишиеваны, комсомолну Дагъыстанны обкомуну секретары Агьмат Ибрагьимович Османовну, ДГУ-ну ректору Абуталип Абилович Абиловну, «Промжилстрой» бирлешивню начальниги Тотурбий Жакъавович Тотурбиевни атларын уллу гьюрмет булан эсгере.

Илмухан оьзюню къыйыны булан бу яшавда ёл алгъан ва абуру-сыйы булан яшагъан. Ол энниден сонг да гьал шолай болар деп умут эте, неге тюгюл де гьалал ишни берекети бола. Берекетсиз ишни бирев де сюймей, шону маънасы да болмай.

Биз Илмухан булан савболлаша туруп огъар савлукъ ёрадыкъ, ону къалгъан бары да заты бар. Савлукъгъа да айтардай кант этмей, неге тюгюл де ону гьалал загьматы чыныкъдыргъан.