Гамарджаба, Гюржюстан!


Гюржюстан – гёзелликни ва къонакълыкъны эли


 

(Ахыры. Башы алдагъы номерде)


 


Шолай гётермени тюбюнде бизге олтурма ер де гьазир этилинген. Абзарыны адамгъа яшамакъ учун имканлыкълар булан къурулгъан кюю тамашагъа къалдыра. Дагъы да бизин тамаша этген зат − оланы ашлары. Столну бир боюн яшылча булан бирге сувгъа салгъан яшылчалар бийлеген. Олтургъандокъ, барыбызгъа да акъ гьабижайны унундан ва бишлакъдан этилинген буламукъ берди. Мунда огъар гоми дей. Шо аш − гюржюлени столларын байрам гюнлерде де безейген адатлы ва милли ашы. Гомини тюрлю-тюрлю бишлакълар булан бере. Шону ашап башлагъандокъ, аякълар тёгюлдю.



Чача да − чагъырдан сонг оланы адатлы ичкиси. Къонакълагъа биринчи аякълар шондан тёгюлдю ва тостдан сонг ичме де ичилди. Биринчи аякъ ашкъазанны гьар берчинин билдирип тёбен гетди, тек арты булан тёгюлгенлерин ичме сюймедик: бек гючлю эди. Сонг англагъан кюйде, шону гючю 70 градус болгъан. Сонг Сосо оьзю бир къолдан этген чагъырдан тёкдю. Доктор тёкгенден сонг, дарман гьисапда болар деп, биз столну артындан тургъанча шону ичип турдукъ. Бираздан столгъа имеретинли хачапури гелди. Хачапури − гюржю тилден гёчюрсе, экмекни ва бишлакъны къошуп этеген чуду. Шону да исси-исси кюйде ашамакъны таклиф этелер. Бирин-бири алышдырып, столгъа тюрлю-тюрлю ашлар гелип тура. Уьй еси гьарисинден бир ашамакъны тилей ва дюньяда инг де татывлу аш деп ант этме рази бола.



Гюржюлерде булай хабар бар: Тенгир адамлагъа топуракъланы пайлайгъанда, гюржюлер ашав-ичив булан машгъул болгъан. Ол бу халкъны яшавуна сукъланып, олагъа оьзюне къойгъан топуракъланы берген. Шону учундур, гюржюлени топуракълары дагьнили ва ондан бай тюшюм алалар. Оланы топурагъы, гертиден де, дагьнили ва гьава шартлары да яхшы. Топуракъланы биз оьтген чакъы бою язбашда йимик яп-яшыл эди. Шолар юзюм, алма, шаптал, кюреге, кокан, гранат, шолай да кёп санавдагъы оьзге емишлер, яшылчалар ва пайдалы халталар болдурма имканлыкъ бере. Шолар барысы да гюржю ашланы кюрчюсю болуп да токътай.



Биз шогъар бирдагъы керен экинчи гюн де тюшюндюк. Гече Тбилисиде къалып, тюшашгъа деп «Я люблю Грузию» деген бир ресторангъа бардыкъ. Бардыкъ дегенде де, бизин бир кавказ миллетге ошатып, шону еси Батоно Мираби оьзю чакъырды. Гирип бара­гъанда ресторанны тамына тагъылгъан, иржайып турагъан уллу итни тюбюне: «Я добрый! Добро пожаловать!» деген сёзлени охугъанда, шайлы шат болдукъ. Олтургъандокъ алдыбызгъа ашланы атларын салса да, биз бир шорпа аш ашама сюегенни англатдыкъ. Мираби бизге чакапулини ашамакъны таклиф этди. Чакапули – гюржюлени милли ашларыны бириси. Олар къонакълагъа шо ашны ашатмай бир де йибермейлер. Шону гьазир этмек учун 4 зат тарыкъ: эт, яшылча, чагъыр ва яшыл коканлар. Шону бизге этип бергенде, къозукъулакъны туршулугъу булангъы шорпа къайдада этилген ашны бек сююп ашадыкъ. Шону битдиргендокъ, алдыбызгъа хачапури гелди. Бизин ёлдашларыбызны бириси айтгъанлай: «Бары да зат бизде йимик, тек тузу-бурчу кёп». Майлы ашлар булан столгъа ткемали соус салына. Тек столда сав дюньягъа белгили Киндзмараули яда Хванчкара чагъыр болмаса, тепси ярлы гёрюне. Шондан бир стакан ичилсе, тюш аш толумлу бола деп гьисаплана.



Гюржюлеге баргъанда ашамаса къоймайгъан бирдагъы ашы бар, шо да хинкали. Бизин кюрзени къайдасындагъы, хамурну ичине салынгъан тююлген этден этилген шо ашны бир турист де ашамай къоймай. Ону бизин кюрзе булан тенглешдирсе, гюржюлени хатири къала. Олар ону нечик ашайгъанны да гёрсете. Къолкъотурну къайдасында этилинген хинкалини къол булан ашай. Хамур саптагъындан тутуп бир хырын хабасан ва шондан таба ичиндеги согун ичесен. Арты булан хамуру-эти булан ашама башлайсан. Саптагъын ашамайсан. Сувугъандокъ, оланы тепсиден ала ва къызартып бере, шо заман ону татыву дагъы да он керенге арта.



Бишлакъ да – гюржюлени аслу ашларыны бириси. Олар да айтгъанлай: «Эгер де сени уьюнгде бишлакъ ёкъ буса, сен оьлгенсен». Бирдагъы тамаша ашы – чурчхела, кавказ сникерс. Йипге тагъылгъан чертлевюклени яда къозланы къалын тушапгъа чомуп чыгъара ва къурута.



Шолай да, мунда бек татывлу лимонадлар, сав дюньягъа белгили Боржоми ва башгъа татли сувлар бар. Бизин биринчи токътагъан ерибизде магъа Руслан Сунгуров ичирген де тархун эди. Бизде шолай татывлусун ичмегенмен деме ярай.


 

Гёзелликни тахшагьары – Тбилиси


 


Бу шагьарны сюймей болмайсан. Биз Тбилисиге гече 12-леге гелсек де, шагьардан айландыкъ ва гьайран ярыкълагъа боялгъан экенге, ону герти аривлюгюн айтардай гёрюп болмадыкъ. Айланагъа танг ярыкъ гирип, гёз алдыбызда шагьар да уянма башлады. Эртенокъ шагьар шып бола, аслу гьалда мунда шагьар яшав сагьат онлагъа жанлана. Кёбюсю ишге де шо заманда баралар.



Тбилиси Гюржюстанны тахшагьары болгъандан къайры да, инг де бырынгъы шагьары деп де гьисаплана. Мунда 1 миллион 200 мингге ювукъ адам яшай, шагьаргъа йылда шондан эки керен артыкъ турист де геле.



Кура оьзенни бою булан ерлешген шагьар 5-нчи юз йылда къурулгъан деп токъташдырыла. Европаны ва Азияны айырагъан еринде ерлешген шагьар къолдан-къолгъа кёп керенлер тюшген. Гьариси шагьарны тарихинде бир белги къоюп гетген. Шагьар булан мени Руслан Сунгуров таныш эте ва шагьарны тарихи гьакъда хабарлай.



Тахшагьар ва огъар гиреген гиччирек юртлары да булан ойтанда Кура оьзенни ягъасы булан 30 чакъырым бойда ерлешген. Шагьарны уьч де боюнда тавлар бар. Шоланы бирисинде Нарикала деген ярты бузулгъан къала, ону янында биринчилей дегенлей этилинген килиса да бар.



− Тахшагьаргъа ат ерден чыгъагъан исси сувлары учун тагъылгъан, – дей Р.Сунгуров. – «Тбили» исси деген маънаны бере. Мунда йылдагъы орта иссилик − 13 градус. Шону учунгъадыр, мундагъы адамлар да исси. Тбилиси Иберияны пачасы Вахтанг Горгасалини къасты булан къурулма башлангъан. Бу бойлар агъачлыкъ булан ябылгъан болгъан. Шонда гьавгъа гелген пача Вахтанг Горгасали бабиш оьлтюрген. Шо да ерден чыгъагъан сувгъа тюшген ва алып битгенче, бишип де къалгъан дей. Шолай дарманлыгъы бар сувлары учун, пача шу ерде шагьар къура. V-VII юз йылларда шагьар оьсе. Сонг Гюржюс­тан арапланы табилигиндеги вакътиде мунда кёп бусурман болгъан. Эрменилер, бусурманлар ва гюржюлер татывлукъда яшагъан. Бир вакътиде мунда тюрклер де еслик этген.



13-нчю юз йылда мунда болгъан Марко Поло деген белгили сапарчы булай деп яза: «Бу дюньяда тавлар аралагъан Тифлис деген гёзел шагьар бар. Оьзюне гюржюлер, эрменилер, бусурманлар ва бираз жугьутлар да бар. Мунда кёп тюрлю чилле къумачлар алма бола. Бары да яшайгъанлар татарланы уллу ханына табилер».



Мен яшда «Ханума» деген кинону гёрген эдим. Шондан берли Тифлисни Авлабар деген шагьарына гьашыкъ болгъан мен, Руслангъа шо ерлени гёрсетмекни тиледим. Артда ачыкъ болгъаны йимик, Авлабар Тбилиси шагьарны биринчи къурулгъан ери экен. Гьали шо ер − Тбилисини тарихи ери. Туристлени кёбюсю де шо бойда кёп болалар. Биз Авлабар деген метрону янындан таба оьрге оьрленебиз ва шагьарны биринчи орамы болгъан Метех орамдан тёбен тюшебиз. Бары да зат гёзюнгню сююндюре ва юрекни къувната. Гьар абатда дегенлей къонакъ уьйлер ва ресторанлар бар. Россиядан къайры, Ирандан, Украинадан, Америкадан, Китайдан ва башгъа тыш пачалыкълардан гелген адамлар булан таныш болабыз.



Шагьарны арив ерлери гёрюнеген кюйде деп, адамлагъа шагьаргъа къарамагъа майданчалар этилинген. Шондан таба Тбилисини тарихи ерлерине къарайбыз ва шагьар булан таныш болмакъ учун бир жума сама тарыкъны англайбыз.



Эсги агъачгъа янгы оюв этген йимик Тбилиси Авлабар боюндан таба янгы боюна гёче. Шагьарны бырынгъы боюн алдагъы кюйде сакъламакъ учун гьакимлик шо бойдагъы къурулушлагъа алдынгъы накъышын салгъан. Гьали шолар эки къы­йышагъан хоншулар йимик бек арив гёрюне. Тбилисини тувра бетинде бийик тавда ерлешген Нарикаланы ва ону янындагъы эсги килисаланы орунлары къалгъан. Шонда багъып сюйсенг, яяв оьр­ленме боласан яда сени гьар беш минутда гьавадан оьрге ташыйгъан фунукулёр машинлер бар.



Авлабарны алда базар болгъан боюн чу адам тамашагъа къарап турардай арив этген. Мени шо кинодагъы йыр эсиме гелип гетди.


Авлабар, Авлабар,


Авлабарда бар зат бар…


Тав тюпде агъып тура


Биз кёп сюеген Кура,


Курадан сонг бар − базар,


Базардан сонг − Авлабар.


Артсыз-алсыз,


Даим гьайсыз,


Биз сюеген


Бар Авлабар.


Гёрюне алим песлер,


Мунда инг бай купеслер.


Гьарисини къызы бар.


Къара чачлы,


Къара къашлы,


Къуймур затлар.


Кампет йимик


Татли затлар,


Шолар сагъа бары да…


 

Эки уьлкени арасында кёпюр къурабыз


 


Ахшам мени «Объектив» деген телевидение тувра эфирге чакъырды. Шо телевидениени «Золотое сечение» деген берилишин философия илмуланы доктору, белгили журналист ва язывчу Валерий Кварацхелия юрютегенли кёп йыллар бола. Шо гюнгю берилишде ол аслу гьалда Гюржюстанны ва Американы аралыкълары гьакъында гюржю тилде юрютдю. Мен англагъан кюйде, ол Американы дюньядагъы ишлерин сёгюп сёйлей эди. Эки ерде ол бизин Президентибиз В. Путинни де сёйлевлерин гёрсетди. Бизин гелмеклигибизни гьакъында сора­гъанда, мен 1945-нчи йылда Рейхстагны тёбесине къызыл байракъ къакъгъан Россияны Игити Абдулгьаким Исмайыловну гьакъында хабарладым. Олар бизин белгили ветераныбызны гьа­къында эшитген. Башлап сувукъ-салкъын сёйлевлер болса да, артдагъы соравларын ушатдым. Мен соравгъа жавап бере туруп, оьзюмню оюмну айтдым.



− Дагъыстанны ва Гюржюстанны аралыкълары гьакъда сорап, теманы неге тар ерине къарайсыз? – дедим мен. − Мен Россия ва Гюржюстан деп сёйлер эдим. Россия – уллу ва гючлю пачалыкъ, ону булан къурдаш болмагъа кёп пачалыкъ гьасирет. Китай, Индия ва Гюнтувуш пачалыкълардан башлап, Европаны яртысы Россия булан аралыкълар юрютме сюе. Россия оьзюню кёмек къолун узата. Биз бугюн сизге гелгенибиз де − дослукъ аралыкъланы янгыртмакъ ва дослукъ кёпюр къурмакъ учун. Шо кёпюрню эки де янында, 1945-нчи йылда савлай ­дюньягъа «Дав битген» деп къызыл точкалар салгъан ва къызыл байракълар къакъгъан Абдулгьаким Исмайылов ва Мелитон Кантария бар. Бизин аралыкълар шоланы эсделиги учун да яхшы болма герек.



Гечге таба Дагъыстандан гелген къонакълар учун Тбилисиде «Кавказский дом переводов» деген жамият къурумну ёлбашчысы Нина Андриасова, «M&G» деген ресторанны есилери Мушни Герлиани и Георгий Гаприндашвили булан бирге дос­лукъ тепси къурду. Шонда белгили шаирлер ва язывчулар Ирина Санадзе, Марина Чачуа, философ ва журналист Валерий Кварацхелия къонакъланы абурлады ва кавказ дослукъгъа бугюнлерде де инамлы экенин бирдагъы да гёрсетди.


 

Эсделикни дазулары болмай


 


Журналист Руслан Сунгуровну сиптечилиги булан гьазирленген шу ёлугъув пайдалы болду. Не ерде яшасакъ да, биз бир къысматлы адамлар экени бирдагъы керен де исбат этилди. Бугюнлерде эки де уьлкедеги адамланы арасында дазулар бар буса да, эсделик ва дослукъну юрютмек учун дазулар ёкълугъу гёрюндю. Рейхстагны тёбесине байракълар къакъгъан эки де къоччакъны тенгсиз игитлиги герти дослукъну ва бирликни бузма къыйын экенин исбат эте. Мелитон Кантарияны ва Абдулгьаким Исмайыловну эсделиги эки де уьлкени халкъын алдагъы татывлукъда яшама борчлу эте. Шо оьлчевде алсакъ, бизин яндан биринчи абат алынгъан.



Бизин сапарыбызда таржумачы болуп кёмек этген Гюржюстанда охуйгъан студент Салим Сунгуровгъа баракаллабызны билдиребиз.



Хасавюрт-Жвари-Тбилиси-Хасавюрт


Суратда: Тбилисини Авлабар деген тарихи ерни гьалиги гёрюнюшю.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля