«Табанынг тиреп бас басгъан еринге …!»

ЗАЙНАЛАМИТ БАТЫРМУРЗАЕВНИ 100 ЙЫЛЛЫГЪЫНА


          1919-нчу йылны октябрь айыны 10 -нда Ботаюртда белгили инкъылапчы мычыгъыш-къумукъ полкну командири Зайналамит Нугьаевич Батырмурзаев гюллелене. Оьзюне 22 йыл болагъан улан игит кюйде, душмангъа чул билдирмей, ону алдында башын иймей, жанын къурбан эте. Бу макътав сёзлер тюгюл: иш гьакъыкъатда тап шолай болгъан. Ону кёп адам гёрген.


Зайналамитни атындагъы гьарп алышынып берилгенини себебин къысгъача англатмаса болмас. Автор ташдырагъан кюйде, огъар юртну халкъы Зайналамит деп айта болгъан. Бу макъаланы еси оьзю де ону атын шо кюйде бергенни сюе ва шогъар макъаланы ичинде оьзю англатыв да берген.


Шу эсделиклер – эссе жанргъа ювукъ бир наме. Мунда гиришив сёзлер, аслу темадан бираз тайышагъан, тек ону англамагъа кёмек этеген къошумлукълар кёп къоллангъан. Неге тюгюл арадан хыйлы заман гетген. О агьвалатланы гёрген яда ортакъчысы болгъан адамлар да къалмагъан. Амма оланы савунда мен бирлери булан хабарлагъанман. Гиччи заманымда уллулардан эшитгенлерим де бар (бизин ожакъда, юртну уллу адамлары, атамны ювукълары деймен, жыйылып, шолай лакъырлар кёп бола эди).Озокъда, мунда мен оьз пикруларыма да эркинлик беремен. Шо себепден де бу язывумну къалиби булан оьлчевю эркин кюйде берилген.


Мунда мени аслу мурадым – Зайналамитни яшавуну артдагъы гюнлери булан байлавлу Ботаюртда болгъан агьвалатланы тюз суратламакъ, Зайналамитни ва ону ёлдашларыны шо агьвалатларда ерин гёрсетмек.


Зайналамитни оьлюмюню айланасында юрюлюп гелген хабарларда башгъалыкълар да бар. Масала, шо агьвалатлагъа гёре Аткъай язгъан «Мен оьктеммен» деген асарында, Баммат Атаевни китапларында, Салав Алиев эки йыл алда «Ёлдаш» газетде чыгъаргъан А. Батырмурзаевни эсделиклеринде, Забит Акавов язгъан бир-бир макъалаларда ва оьзгелеринде шоланы эслеме боласан.


Шу эсделиклерде мен, биринчилей, атамны сёзлерине, экинчилей, Баммат Атаевни китапларындагъы маълуматлагъа таянаман.Ондан къайры, шо агьвалатланы ортакъчысы болгъан Исаев Абийни уланы Изамдинден алгъан маълуматлар да бар. Шуланы язмагъа эсде ёкъда, 40 йыл алда, умашавуллу Жавбатыров Абдулкъадир (мени агьлюмню уллатасы 1919-нчу йыл ноябр айны башында Зайналамит оьлтюрюлген туснакъ уьйде тутулуп болгъанын магъа хабарлагъан эди. Ону эсделиклери де мунда къоллангъан.


Башлап Зайналамитни гьакъында мен атамдан эшитгенлеримни айтайым.


Атам, Сайитов Магьаммат, уллу къызардашыны айтывуна гёре, 1906 -нчы йыл январ айда тувгъан. Демек, 1919-нчу йылны гюзюнде ол 14 йыллар болуп турагъан яш. Агьвалатланы гёзю булан гёрген. Юртда 7 йыллыкъ школаны битген, биринчи комсомол ячейканы къургъан, ону секретары, муаллим болуп ишлеген. 1927 -нчи йылда Буйнакск педтехникумгъа тюшген. Аткъай булан бирче охугъан. Сонг белгили болгъаны йимик, булар булан Салав Алиевни атасы да шо курсда охуй болгъан. Савлай курсну сураты 5-6 йыл алда «Ёлдашда» чыгъарылды.


Атамны макътайгъаным тюгюл (къумукъларда юрюлюп гелген адатгъа гёре уланы атасын макътаса да ярай, атасы уланын макътамаса); шу гьакъда Зайналамитни анасы Умукюрсюн ол оьлгенде айтгъан сёзлени эсге алма ярай. Мурат – шу эсделиклерде атлары эсгерилеген адамланы бирлери булан халкъны бираз ювукъдан таныш этмек.


Атамны сёзлери:


– Зайналамитни (Хасавюрт диалектде кёбюсю шолай айтыла) отряды юртгъа ону темиркъазыкъ ягъасындан Къазма ёл булан гелип гирди. Биз, яшлар, шо заман ойнап тура эдик. Зайналамит юртда белгили большевик Арсланбек Гьадуловну сорады (Арсланбек Гьадулов къумукъ язывчу, тарихчи Баммат Атаевни анасыны атасы бола – С. А.). Биз ону уьюн гёрсетдик. О заман юрт гиччи эди. Отрядда 30-40 адам болгъандыр, бир пулемёту да бар эди. Отряддагъылар кёбюсю къош тюбеклер булан савутлангъан ногъайлар эди.


Зайналамит оьзюню Къумукъ-мычы­гъыш полкун 1919 -нчу йылны сентябр айында Къызларда ерлешген Къамуш отрядны дав-инкъылап комитетини къарарына гёре Бабаюртда жыйгъан. Бар маълуматлагъа гёре ону санаву бир минг атлыгъа етише болгъан. Амма Ботаюртгъа ол гиччи отряд булан гирген.


Зайналамит биринчи жыйынын Арсланбеклерде оьтгерген. Жыйынгъа юртну старшинасы Гьабий Алханажиев, белгили инкъылапчылар Ибрай Байболатов, Ильяс Къанболатов чакъырыла, 5-6 адам бола. Зайналамитни мурады – Хасавюртну деникинчилерден азат этмек, сонг Хасавюрт округну юртларында Совет гьакимлигин токъташдырмакъ. Ол оьзюню штабын ва отрядын Узайбулакъ деген ерде, Уцмиев Муса бийни отарында (Ботаюртдан чакъырым ярым оьрде, агъачлыкъны ягъасында) ерлешдирмеге сюегенни айта.


Бу вакътиде Муса бий къайда болгъаны белгисиз. Агьвалатлардан сонг да ол мунда болмагъан, къабурларда сыны да ёкъ (оьзге бий Уцмиевлени къабурлары уллу сынташлары булан бир ерде ерлешген). Буланы къырыйында Муса бийни уланы, Биринчи дюнья давунда жан берген корнет Давудханны къабуру, анасыны къабуру бар. Шогъар тийип, сынсыз, бетон булан уьстю бегетилген къабур бар (шо Муса бийни къабуру буса ярай деп ёрала). Отарда ону къаласы, оьзге тюрлю хозяйстволукъ уьйлери, телбайлав (телефон) болгъан. Къысгъача, штабны ерлешдирмеге онгайлы ер. Зайналамитни планы булан юртну старшинасы Гьабий разилешмей. Ол:


– Сен, улан, штабынгны шунда къурма, солдатлар гелсе, халкъ языкъ болажакъ, юртну яллатажакълар. Штабны Хасавкъалагъа ювукъда, Акъташны ариги ягъасында къуруп, отрядынгны да шонда ерлешдир. Мен оьзюмню адамларымны, ортакъчылыкъ этме сюеген юртлуланы да алып, сагъа кёмекге гелемен.


Зайналамит бу сёзлени ушатмай, старшинаны оьзюню душманы йимик гёре. Идеология якъдан шолай болма да болгъан. Бек тирев жавап бере:


– Сен кимсен магъа уьйретмеге?!


Бу – гьакъ герти сёзлер (жыйында болгъан лакъырны атам сонг ону ортакъчысындан эшитген). Мен оьзюм де гиччи заманымда уьйде болгъан лакъырлардан эшитгенмен. Белгили йимик, шо вакътилерде халкъ, о янгъа да, бу янгъа да авуп, экиянсыллы болгъан. Шо себепден старшина Гьабийни сёзлери ялгъан болмагъан деп айтмагъа ярай. Ол юртну, халкъны гьайын этип сёйлеген. Ол бай да болмагъан, бий де болмагъан. Оьзденлерден. Мени гьисабымда, шу сёзлер Зайналамитни уллу хатасы болгъан.


Гьабийни бек хатири къалгъан. Ол булай жаваплангъан:


– Яхшы, амма сени оьлюмюнгню гёрмей туруп, мен оьлмежекмен, – деген ол, бираз къабунуп.


Шолай болуп да чыкъгъан.


Оьмюр сюрген Гьабий, озокъда, мундагъы гьалны яхшы англай болгъан. Аз санавлу, гьазирлиги де осал, къош тюбеклер булан савутлангъан тюнегюнгю сабанчылар деникинчи къазакъ асгерге къаршы туруп боламы?!


Узайбулакъда штаб ва отряд ерлеше. Зайналамит айланадагъы юртлардан, Бабаюртдан, адамларын йиберип, буланы янын тутагъанланы чакъырып, отрядны санаву арта. Булар гьужумгъа нече гюн гьазирлене – белгисиз.


Нечик алай да, 1919 -нчу йылны октябр айыны онунчу гюнюнде Зайналамит темир ёлда токътагъан къазакъланы дав эшелонуна чапгъын эте. Чапгъын эте дегенде де, бир атышыв этип де битгенче, къазакълар станковый пулемётлардан булагъа гюлле явдура. Отряд шо мюгьлетде тозулуп гете. Бабаюрт якъдан гелген ногъай атлылар юртну ичинден таба гьайдай, атларыны ерлерине байланып, къансиер чай кюлтелери де болгъан дей. Буланы бирлерин юртлулар токътатып, тюбеклерин де алгъан. Шоланы бириси – оьзюне 22-23 йыллар болагъан Абий Исаев деген улан болгъан. Ол, атлыны токътатып, тартып тюбегин алгъан ва ачувланып: «Тюбеклеригизни сама къоюп къачыгъыз!» – деген.


Къазакъланы бир бёлюгю юртгъа гелип гиргенде, старшина Гьабий ишни гьакъы­къатын англагъан: булар булан ярашывлукъ сёйлев бажарылмай. Шо заман ол Исаев Абийни къазакълар булан маслагьатгъа умашавуллу абурлу адамны артындан йибере. Абийни уланы Изамдинни хабарына гёре (ол буссагьат Ботаюртда яшап тура, 83 йыл бола). Шо адам ким болгъанны ол билмей. Юртда къазакълар оьзлени башалман ишлерин де этип гетген сонг, Абий шо адам да булан геле. Шолайлыкъда, Абий Исаев къазакъланы къолуна тюшмей, оьлюмден къутгъарыла. Ол абурлу адам ким болгъан? Умашавулда шолайлардан Къазбековлар болгъан – Солтансайитни атасы Устархан ва ону иниси полковник Ачакъан. Булар кёп заманын Кёстекге ювукъда ерлешген оьзлени мюлк ерлери, Гюрлевюк отарда йибере болгъан. Шо саялы Абий гетип узакъ къалгъан, тек эки агъа-инини бирисин алып гелген, къайсын — белгисиз.


Сёзге гёре айтсакъ, Исаев Абийни уллу уланы Нажмюв – Уллу Ватан давну ортакъчысы, байлавчулукъ бёлюкню командири болгъан. Агьамиятлы тапшурувну уьстюнлю кюйде кютген саялы, Совет Союзну Игити деген атны бермек учун Москвагъа документлери де йиберилген болгъан дейлер. Тек артда не болгъаны белгили тюгюл. Шо гьакъда язылып бар, тек неге бермегени язылмагъан. Шогъар булай къошумлукъ этме сюемен. Офицерлер булан жыйылып, бу агьвалатны «жува» болгъанлар. Шонда бир капитан, муну мысгъыллап, кепине тиеген сёзлер айтгъан. Нажмюв шогъар гючлю къапас ургъан. Капитан тапанчасына хармангъан, ол чыгъарып битгенче, Нажмюв алдынлыкъ этип ура (шо заман байлавчулукъ бёлюкде къуллукъ этегенлени тапанчаларыны кнопкасы булангъы къубурлары болгъан; басдынг – атылып тапанча чыкъды). Капитан еринде оьле, Нажмювню тута. Озокъда, хабар Москвагъа етише. Буса да, ёлдашлары, муну янын тутуп, тюз этип, Нажмювню къутгъара. Амма Игит ат берилмей. Нажмюв, давдан сав къайтып, 70 -нчи йылларда хатабалагьдан гечинди.


Зайналамит бажарылмагъан гьужумдан сонг ёлдашлары да булан юртгъа гире. Буланы старшинаны адамлары, жыйылгъан юртлулар къаршылай, бир тюрлю зарал да этмей. Уьстевюне, оланы къутгъармакъны гьайын эте. Старшина Гьабийни уланы Айдемир, атындан тюшюп (тизив аты болгъан): «Улан, мин шу атгъа, гет, пуч болажакъсан!» – дей. Зайналамит рази болмагъан: «Ёлдашларымдан айрылып бир ерге де гетмеймен», – деп жаваплангъан (бу ерде Уллубий Буйнакскийни ону туснакъдан къутгъарма сюйген офицерге айтгъан сёзлери эсинге геле. Буланы шо сёзлери такрарланып айтылагъан да йимик).


Къазакълар, ариден туруп, юртгъа гючлю атышыв эте, гьатта топ гюллелер булан да ура. Темир ёлдагъы бронепоездде уьч топ, 12 пулемёт болгъан; асгер адамланы санаву 200 акъ къазакъ, 200 де терский батальонну солдатлары болгъан.


Шо атышывну заманында атам ёлдашлары да булан, къарайбыз деп, минаретни башына мине. Гюллелер сызгъырып гетегенни олар эс этгенлер.   Орамдан оьтюп барагъан бир къарт, булагъа уруша: «Тез-тез тюшюгюз шондан, гьалигине бир гюлле тийип оьлюп къалажакъсыз!» Бу чабып уьйге геле (атам, етим къалып, ботаюртлу узукъариси сакълагъан). Уьйде бирев де ёкъ, тогъасгъа байланып ат бар. Минип шо атгъа да, Умаротаргъа гете (уьйде шолай лакъыр болгъандыр). Умаротаргъа юртдан дагъы да кёп адам гете. Ахшам болгъанда яшлар, бичен аракъланы башына минип, юртну яллайгъан кююне къарай болгъан. Шо гюн юртну уьчден эки пайы яллагъан.


Зайналамитни гюллелеген кюйге геле­йик. Бу ерде мен «Ёлдашда»   Салав Алиев язып чыгъаргъан Абдулгьамит Батырмурзаевни эсделиклеринде токътап, бир нече баянлыкълагъа гёчме сюемен. Шо муратда о эсделиклени бир гесегин эсгермекни оравлу гёремен. Бираз къысгъартып беремен.


– Гьали мен айтма сюеген зат, Салев, 1923-нчю йылны гюзюнде эди. Школада учитель болуп ишлеймен. Ботаюртдан бир инангъан ёлдашым, учитель болуп ишлейген Юсуп, Яхсайгъа гелип, магъа бек уллу тамашаны айтып гетди. Оьзлени юртунда яшайгъан уллу чагъындагъы Минажитдин деген мюлкю къазанышлы гиши бар экен. Оьзю де сакъат, сынтыкълап юрюйген адам. Минажитдин Зайналамитни гьакъында тамаша затлар хабарлай. Агъайымланы гюллелейгенде чалны арасындан къарап, гёрюп тургъан болгъан… Оьзю де мундан алда да адамлар айтып эшитген болгъан. Бир гюн сёйлешип ону юртуна иш этип бардым. Минажитдинлеге бармай, ону Юсуплагъа чакъырып, сорав лакъырыбыз болду. Минажитдин мен Зайналамитни тувра иниси экенни билгенде, тёкмей — чачмай шо гюнню суратын болгъан кюйде хабарлады.

 

Абдулкерим Сайитов.


(Давамы бар)

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля