«САГЬНА – ОНУ СЮЮНЧЮ»



Очерк


Бугюнлерде Россияны инчесаниятыны ат къазангьан чалышывчусу, пагьмулу актёр ва режиссёр А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ музыкалы-драма театрны директору   Мавлет Даниялович ТУЛПАРОВГЪА 60 йыл тамамлана.

 


Герти пагьму, герти чебер асар йимик, йыллагъа, асрулагъа бойсынмай, девюрлерден-девюрлеге яшай. Гьалиги янгы базар аралыкълар онча да къыйыкъсыта­гъан заманда, бир-бирде ойлашасан: уллу яхшылыкъ пагьмуну борчгъа бермейгени, насипни де базарлардан сатып алып болмайгъаныкъгъа тамашалыкъ этебиз деп. О борчну да нечик къайтарар эдинг, о насипни багьасы да нечакъыгъа олтурар эди? Шолай герти пагьмуланы бириси, халкъ оьзюн Мавлет деп таныйгъан, бизин къурдашыбыз оьзюню пагьмусун акъча булан оьлчемеген ва оьзюню шо герти пагьмусу булан халкъны арасында абур къазангъан – Скандарбек Тулпаров.

 


Мен Мавлетни кёп яшлайын таныдым, огъар о йылларда 19 бола эди. Театргъа гьашыкъ улан къысгъа заманны ичинде кёп оьрлюклеге етишме бажарды, биз ону булан къурдашлыкъ юрютегенибиз де отуз йыллагъа бара. Шону учун да ону оьтген яшавун гёзден гечирме сюемен.

 


Мавлет Тулпаров 1959-нчу йылда Хасавюртда тувгъан. Ону атасы Даниял Гьажиевич Тулпаров, жаны женнетлени тёрюнде болгъур, айтылгъан Акайчиковлар деген сала оьзден тайпадан. Буланы тухумуну бай тарихи бар. Ол оьзю язгъан «Шолай болгъан эди» деген китапда ону оьтген яшавуну гьакъында адамны тергевюн тартар йимик айтыла. Даниял Тулпаров яшавну бары да аччы янларын гёрген, давдан оьтген йылларыны хабарлары, атасыны, анасыны къыйын къысматлары охугъан адамны теренден ойлащдыра.

 


Мавлет Даниял Гьажиевични уланларыны уллусу бола. Ортанчы уланы Мажит авиация институтну битдирген, гиччиси буса технология институтну битдирген. Ону Женнет деген къызы да бугюнлерде Даниял Тулпаровну яшларыны яшларын тарбиялай. Мен оланы барысын да таныйман, оьзю Даниял Тулпаров булан да ёлукъгъанман. Ол къумукъланы «Тенглик» деген халкъ гьаракатына актив кюйде къошула эди, оьзюню яшавун халкъыны насиби учун багъышлады десек, къопдурув болмас.

 


Шолай атадан тувгъан Мавлет кёп гиччилей китап охума, билим алма оьтесиз муштарлы бола. Шо арада ол музыкагъа да гьасирет, гитара сокъма уьйрене, ол бизин язывчуларыбызны, шаирлерибизни, орус классиклени асарларын охуй, концертлени, киноланы йибермей. Ол кёп яшлайын музыка училищеге охума тюше, шагьарда юрюлеген музыкалы программалагъа тергев бере.

 


Мавлетни юреги инчесаниятны тармагъына тарта. Бир спектаклни де йибермейген Мавлет театр саниятына даимге гьашыкъ бола. Ол онча да театргъа гьашыкъ бола чы, шагьаргъа чыкъгъан улан оьзлюгюнден театрны бинасына барып къала. Театрны о замангъы ёлбашчылары Айгум Айгумов, Ислам Казиев, Зубайыл Хиясов Мавлетни пагьмусуна тергев бере, ондан гележекде яхшы актёр ва театр саниятны белгили вакили болажагъына инаналар. Музыка училищени битдиреген яш уланны 1967-нчи йылны август айында театрны ёлбашчылары театргъа актёр этип алмагъа токъташа. Яш актёр Мавлет Тулпаров тапшурулгъан ролланы яхшы кюйде уьйренмеге къаст эте, гьар келпетни уьстюнде тындырыкълы кюйде ишлей, уллу актёрлар яратагъан келпетлеге тергев бере, бютюн Россиягъа айтылгъан Барият Муратова, Дадам Сайитнуров, Айгум Айгумов, Ислам Казиев булан ювукъдан таныш бола.

 


Бу заман Мавлетге 17 йыл битип, 18-ге гирген вакъти эди. Театрда эки йыл ишлеген сонг Мавлет оьзге яш къумукъ актёрланы студиясы булан Москвадагъы М.В.Щукинни атындагъы оьр билим береген театр училищеге йибериле. Яхшы къыйматлар булан училищеге тюшген Мавлет о заманда айтылгъан Н.Б.Захава ва В.Г.Шлезингер деген уллу педагогланы курсуна тюше. Огъар дарс берегенлени арасында Россияны айтылгъан артистлери В.А.Этуш, Д.А.Андреева, Г.А.Пашкова йимик инчесаниятны усталары Мавлетни оьсювюне уллу таъсир эте. Муна шо йылларда Мавлетден яхшы режиссёр чыкъмагъа бола деген ой шу айтылгъан училищени педагогларындан чыгъа ва огъар охувун узатмакъны таклиф этелер. Амма Мавлет бизин къумукъ яшлар булан оьзюню Къумукъ театрына къайтып геле, мунда ишлей. Сонг ол асгер къуллугъун да ­уьстюнлю кюйде кюте. Дагъы да къайтып Къумукъ театрда актёрлукъ касбусун кёп сююп давамлай.

 


Яратывчулукъ ёлунда къумукъ халкъны тарихин ахтарагъан язывчулар ва драматурглар булан ёлугъа. Милли театрны оьрлюгюн ойлашсакъ, пагьмулу авторланы сагьнаны эки янына жыйсакъ, театрны абуру да гётерилежек деген гьакъылгъа геле. Ону Камал Абуков, Баммат Атаев, Камил Алиев, Бадрутдин Магьамматов, Салав Алиев, Агьмат Жачаев, Атав Атаев, Абзайдин Гьамидов ва оьзгелери булангъы ёлугъувлары яш режиссёрну ой дазуларын генг эте, яшавдагъы агьвалатланы уллу оьлчевлер булан оьлчемеге уьйрете. Режиссёрлар Гьамит Рустамов, Ислам Казиев, Зубайыл Хиясов, Биймурза Мантаев режиссёрлукъ касбуну сырларын, режиссёрлукъ, инчесаниятны тармагъындагъы чинк де четим касбу экенни яш режиссёргъа айта тура.

 


Къолуна къайсы авторну чебер асары тюшсе де, шо асаргъа оьзтёрече янашмакъ режиссёрну яратывчулукъ даражасын гёрсетеген аламатлардан бириси болуп да токътай ва ону ватандаш, касбу борчларындан лап да жаваплысы деп айтмагъа ярай. Мавлет Тулпаровну къайсы спектаклине къарасанг да, ону салагъанда биревге де ошамайгъан оьзтёрече, оьзюне хас кюйде янашагъаны гьис этиле.

 


Яратывчулукъну дазуларын Мавлет оьзю генглей, биревлер ёл бергенче къарап турмай, шону учун да ол салгъан спектакллер ругь байлыкъгъа къошум да, таъсир де эте. Сагьна – мени сююнчюм деген эди ол бир лакъырлашывда.

 


Бу сёзлеге мен бир мисал гелтирейим. Мавлет шо мен эсгерген йылларында мени булан да бир пьеса салды. О пьеса А.П. Чеховну уьч хабарын – «Калхасны», «Аювну», «Бизин ярлылыгъыбызны» къуршап, бир сюжетге байланып этилген эди. Ону гёчюрегенде де, Мавлет нете десенг, Чеховну текстин уьч-дёрт язывчугъа гёчюрме берген болгъан экен. Бары да гёчюргенде олтуруп охуй ва натижа чыгъара:

 


– Сен гёчюрмеге герексен шу янгы этилинген пьесаны, – дей магъа.

 


– Олай нечик бола, олар чы мен ­оьзлерден уьйренип тура­гъан, аты айтылгъан язывчулар, – деймен.

 


– Магъа сагьнагъа ювукъ, ачыкъ къумукъ тилде гёчюреген адам тарыкъ, шу текстлени арасында мен сени таржумангны ушатдым, – деп, магъа А.П. Чеховну «Гёзьяшлы кюлкю» деген пьесасын гёчюрмеге тапшурду.

 


Ол сагьна булан яшай. Гертилей де, сагьна – ону сююнчю. Гьар салгъан спектаклни къаравчулар разилик булан къабул этсе, ол сююне.

 


Шо эсгерилген хабарлар инчесаниятны бугюнгю талап­ларына къыйышагъан кюйде язылгъан. Шо спектакль А.П. Чеховну атындагъы фестивальда биринчи ерни дипломун алды, бизде кёп керенлер гёрсетилди.

 


1990-нчы йылда Мавлет дагъы да охумагъа гете. Бу гезик ол Москвадагъы биз эсгерген М.В. Щукинни атындагъы училищени режиссёр бёлюгюне тюше ва ону оьр къыйматлар булан битдире. Мунда бугъар Россияны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу, профессор А.П. Паламишев дарс берген, 1998-нчи йылда буса шо касбуну аспирантурасын да битдире.

 


Москвадагъы охувлары булан янаша Мавлет Дагъыстандагъы театрларда да ишлей, «Дебют» деген театр студияны чебер ёлбашчысы болуп чалыша, Къумукъ театрда спектакллер сала.

 


1993-нчю йылда Мавлет Тулпаровну А.М.Горькийни атындагъы Рус театргъа баш режиссёр этелер. Бу театрда Мавлет учун янгы яшав ва даража башлана. Шо йылдан берли башлангъан базар аралыкълар Мавлетни сынайгъанда йимик, кёп четимликлени тувдура. Заманны, янгы экономиканы талапларындан къоркъмай, Мавлет театрны коллективи булан иш гёрмеге башлады.

 


Мавлетни режиссёрлукъ гьаракатчылыгъы, оьзюн яшавда тутуп бола­гъанлыгъы бу янгы уллу ва жаваплы ишде уьстюнлюклеге ёл гёрсетди. Айтылгъан театрны уллу актёрлары булан теппе-тенг сёйлеп, театрны репертуарын бир къолдан къуруп болмакъ, янгы спектакллер салмакъ, театрны бинасында уллу оьлчевде оьтгерилеген пачалыкъ байрамларыны сценарийлерин язмакъ, язывчуланы, шаирлени, композиторланы, айтылгъан йыравланы яратывчулукъ ахшамларын уьстюнлю кюйде оьтгермек оюн-масхара тюгюл. Шо намусланы Мавлет Тулпаров муна он алты йылны уза­гъында арив кютюп тура. Мавлет театрны коллективин башгъа шагьарлагъа да элте, ол салгъан спектакллер тюрлю-тюрлю театр фестивалларда ортакъчылыкъ эте. М.Булгаковну «Журден» деген пьесасына гёре салынгъан спектаклге Ставропольда оьтгерилген театр фестивалында кёп уллу багьа берилген.

 


Мавлетни француз драматург Ф.Веберни «Контракт» деген пьесасына гёре салынгъан «Киллер» деген спектакли, А.М.Горькийни «Ахырынчылар» деген пьесасына гёре салынгъан спектакли Волгоградда, Воронежде ва Россияны оьзге шагьарларында арив къабул этилинген.

 


Россияны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу, айтылгъан режиссёр ва драматург Ислам Амашевич Казиев Мавлетни гьакъында булай дей: «Рус театрны баш режиссёру къумукъ улан оьз халкъыны вакили Мавлет Тулпаров бизин гёзюбюзно алдында оьсдю, режиссёрлукъ касбугъа герти кюйде берилген ва гюн сайын оьсюп тура. Бугюнлерде ону йимик инчесаниятны тармагъында чалышагъан, маданиятны гьалын яхшы билеген яш адамлар кёп тюгюл. Ол маданиятны ёлунда къайсы ишни тапшурса да юрютюп болажакъ улан. Маданият министерлигинде де къайсы буса да бир ёлбашчылыкъ ишни юрютгенни сюер эдим… Къумукъланы маданиятындан оьзге миллетлер не заманда да пайдалангъан, гьали де пайдалансын, биз де бизинкилени хадирин билейик…

 


Ислам Амашевични шу сёзлери нече де герти айтылгъан. Къумукълагъа оьзлени кадрларыны гьакъында ойлашмагъа тезден заман болгъан.

 


Къумукъ халкъны савлай Россия­гъа айтылгъан гёзел къызы, белгили жамиятчы ва машгъур политик Роза Абдулбасировна Эльдарова оьзюню артдагъы заманларда чыкъгъан «Йыракъ ва ювукъ юлдузланы иссилиги» деген китабында Мавлет Тулпаровну гьакъында булай яза: «Мавлет Тулпаров – пагьмулу режиссёр, герти интеллигент. Ол къыйын касбуну башын тутгъан, амма ишни яхшы биле. Бизин республикадагъы маданият иш булан машгъул болгъанлар Мавлет Тулпаров йимиклеге аркъа таяса яхшы. Магьачкъалада оьтген Россияны Рус театрларыны фестивалы бизин барыбызны да гьайрангъа къалдырды, бу фестиваль Мавлет Тулпаровну сиптечилиги булан башланды ва оьтесиз къужурлу оьтдю. Шолай пагьмулу улан бизин Мавлет».

 


1996-нчы йылда Мавлет Тулпаровгъа Дагъыстанны Пачалыкъ Советини Указы булан «Дагъыстан Республиканы инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу» деген ат берилди. Бу ат Мавлетни ругьландырды, ол янгы пьесаланы уьстюнде ишлеме башлады, оьзю ишлейген театрны репертуарын бютюнлей алышдырды, янгы комедиялар, янгы драмалар арагъа чыкъды. Мавлет оьзлени бинасында ерлешген «Опера театрда» да ишлей. Бу театрда о салгъан «Алеко» деген операны биз барыбыз да ушатдыкъ ва бизде операланы да салып болагъан режиссёрубуз баргъа мюкюр болдукъ.

 


2006-нчы йылда буса Мавлет Тулпаровгъа Россияны Президентини Указы булан «Россияны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу» деген ат берилди. Биз барыбыз да Мавлетни булай уьстюнлюгюне гьакъ юрекден сююндюк.


Мавлетни халкъ кёп сюе, ол адамны яхшылыгъын, къайгъылы гюнлерин йибермей, ачыкъ юрекли исси адам. Ону Дагъыс­танда да, тышда да, айрокъда Россияны уллу шагьарларында кёп санавда гёрмекли ювукълары бар, къурдашлыкъ юрютюп бажарагъан улан. Ол бир де гишиге намус салмас, шо намусну оьзюню бойнуна алар, гьакъыллы улан гележекни ойлашып, гьасил чыгъарып иш гёрюп бажара. Мавлет булан къайда барсанг да, бетинг ярыкъ, арабызда шулай уланлар кёп болгъай эди.

 


Мавлет Даниялович Тулпаров Алим-Паша Салаватовну атындагъы Къумукъ музыкалы-драма театрны директору болуп ишлей туруп, бугюнлерде де янгы пьесалар сала. Мен

 


Мавлетни тувгъан гюню булан къутлайман ва бары да къурдашларыны атындан савлукъ булан бирче халкъгъа тарыкълы ишинде ва инчесаниятны ёлунда дагъыдан-дагъы уллу уьстюнлюклер ёрайман.

 

Багьавдин Гьажиев,

Дагъыстанны халкъ шаири.


Суратда: М. Тулпаров.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля