АБДУЛВАГЬАП СУЛЕЙМАНОВНУ 110 ЙЫЛЛЫГЪЫНА
Яшав булан бирче абат алып, ону ал сыдыраларында юрюген Абдулвагьапны яратывчулугъу – къумукъ адабиятны ачыкъ кёгюндеги юлдузланы арасындагъы инг де шавлалыларындан бириси. Олай демек, шаирни яратывчулугъу аслу гьалда яшавну кёбюсю тармакъларын къуршамакъдыр. Ону шиъруларыны арасында Ватангъа, тарихи агьвалатлагъа, игитликге, загьматгъа, дослукъгъа багъышлангъан темалар булан янаша гьашыкълыкъны темасы да мекенли ер тутгъан. Шаирни гьашыкъ лирикасы охувчуланы, айрокъда яшёрюмлени герти дослукъгъа, таза сюювге талпындыра, эдепли, инсаплы болмагъа уьйрете.
Давну йылларындагъы дагъыстан адабиятны ахтаргъан белгили адабият ахтарывчу А.Гьюсейнаев язгъангъа гёре, о замангъы къумукъ адабиятда айрокъда кёп яратыла гелген гьашыкълыкъгъа багъышлангъан шиърулар. Шолай асарланы яратгъанланы эсгерсек – А-В.Сулеймановну («Досгъа кагъыз»), А.Батыровну («Гёзле мени»), А.Гьажиевни («Мен билемен»), Гь.Исмайыловну («Къызардашлагъа»), Ш.Къапуровну («Къазанышлы къызлагъа»), И.Бабатовну («Фронт йырлар», «Улан ва къыз»), Н.Ильясовну («Фронтдан сюйгениме») атларын гёз алгъа гелтирмеге болабыз.
Биз А.Сулеймановну давну заманында яратылгъан,тек арадан йигирма беш йыл оьтюп, 1969-нчу йылда чыкъгъан ону «Унутулгъан тептер» деген китабындагъы гьашыкъ шиъруланы гьакъында сёйлемеге сюебиз. Олай, И.Керимов да оьзюню «Нарат» (1947) деген китабына гирмей къалгъан шиъруларындан поэма яратып, «Гелешмиш» (1949) деп ат да салып чыгъаргъан.
Абдулвагьапны гьашыкъ шиъруларында оьр даражадагъы гьакъ герти сююв уллу усталыкъ булан суратлана:
Сени гьакъынгдагъы ойлар юрекде,
Айны ярыгъыдай сувда ойнайгъан.
Тек шо ойлар яшавдан кёп арекде,
Муна шолар мени рагьат къоймайгъан.
Сени гёрген сонг дагъы бу ерлерде
Балкъып чыкъгъан айны йимик оьрлерде.
Сени шо бир иржайывунг излеймен,
Тек тапмайман ону оьзге ерлерде!
Абдулвагьапны сюйгенин гёрмеге уллу гьасиретлик булан язылгъан «Гёзлерингни къараву», «Сужда къыламан», «Кимни сюесен?», «Иржайыв» деген шиърулары шагьатлыкъ эте. Мисал:
Къызыл капотунг гийип,
Гечги гюндей къызарып,
Къачан сен чыгъажакъ деп,
Мен тураман бозарып.
Къыблам бол, баш урайым,
Башлыгъынгда турайым.
Сюемен деп бир сёз айт,
Шогъар сужда къылайым.
(«Сужда къылайым»)
Атеист буса да шаир, бу ерде бусурманлар шогъар багъып намаз этеген, сужда къылагъан Каабаны келпетин къоллай. Арапланы бырынгъы уллу шаири Мажнун онча да гьашыкъ болгъан чы, гьатта Каабаны айланасындан тавап айланагъанда да сюйгени Лайланы атын эсгере болгъан.
Оьзюню «Кимни сюесен?» деген шиърусунда шаир сюйгенинден сен кимни сюесен деп сорай. Шону айтмагъа къыйын буса, иржайма сама иржай дей. Ахыры да юреги ярылгъандай болуп:
«Юрегиме я яра сал, я нюр яй,
Булут ярып чыкъгъан энемжаядай», – дей.
Абдулвагьапны шиъруларыны агъымыны аривлюгю, маънасыны теренлиги охувчуну къурчун къандыра. Къумукъланы татли сёзге талав ёкъ деген айтыву шаирни тилине гёзге къаш йимик яраша. Ону шиъруларындагъы сёзлери къумукъ къызланы бойнуна тагъылгъан маржанлар йимик бир-бирине тыгъыс байланып, бир-бирин къувлутуп, исбарлап геле. Шо маржанлар бизин адабиятны гёзеллигин безендире.
Адабият асар яшавну герти суратлагъан чакъы, халкъгъа да ювукъ бола, халкъгъа ювукъ болгъан сайын, узакъ оьмюр сюре. Абдулвагьапны поэзия очагъы охувчуну юрегин исите, къувандыра.
Шаирге гьашыкъ йырланы устасы болгъан деп негьакъ айтылмайдыр. Ону яратывчулугъунда гьашыкъ йырланы темасы чечилеген къайдасы сёзлени къапиялашдырыв булан тамамланмай. Кюйленген къомуз йимик макъамгъа къыйышагъан, гьашыкълыкъны назлы инчеликлерин гюзгюде йимик гёрсетеген терен маъналы йырлар болуп токътай:
Сююв деген бир ой денгиз,
Сюйген чакъы ойла да тур!
Теренлигин гече-гюндюз
Бир токътавсуз бойла да тур!
Сююв отда янгъан къолай,
Эгер янма герек буса.
Негер тарыкъ затдыр янмай
Ол сюювсюз юрек буса.
Оьлюр эдим, тюгюл ялгъан,
От-сююв болгъандан сонг.
Айт, оьлмейли не зат къалгъан,
Юрегинг тот болгъандан сонг.
(«Сююв»)
Уллу Ватан давну йылларында яратылгъан асарлар савлай къумукъ адабиятны оьсювюнде инг де агьамиятлы девюрлерден гьисаплана. Къыйын гюнлерде осаллар сыныгъа, батырлар чыныгъа, дагъы да чыдамлы бола. Поэзия да шолай. Халкъны яшаву булан байлавлу болмагъан поэзия пулемётланы, топланы, танкланы оькюрювюню алдында чыдап болмайлы тапталып, сёнюп къала. Давну йылларында Абдулвагьапны поэзиясы топланы оькюрювюн сёндюрердей, танкланы елигип геливюн токътатардай поэзия болгъан. Давну йылларында совет поэзия макъталгъан совет савутлар булан бирче оькюрдю, душманлагъа гюлле болуп батылды. Совет Асгерни темир толкъун йимик алгъа талпынывун суратлады.
Абдулвагьапны 1969-нчу йылда чыкъгъан «Унутулгъан тептер» деген китабында 1944-нчю йылда яратылгъан ону «Адрессиз кагъыз» деген поэмасы ерлешген. Шо асарында шаир уллу сюювню де, уллу давну да темаларын, яни, ажжалны да, яшавну да темаларын тамаша оьзтёречелик булан гече. Поэма «М.Х.» деген белгисиз майорну атындан язылса да, ону ичделигинде шаирни дав йыллардагъы оьтесиз талчыгъывлу яшаву суратлангъан. Поэма алты бёлюкден тизилип, эки юз къыркъ сатырда орунлашгъан. Поэманы атыны тюбюне «Сюйгеним Г-гъа» деп де язылгъан. Кюйге къарагъанда, поэмада сёйленеген агьвалатлардан автор къачагъандай бола. Шо себепсиз де болмагъандыр. Поэманы шолай яратылгъанлыгъы огъар умуми философия маъна берегендей бола, неге тюгюл автор мунда инсан, сююв, яшав ва ажжал йимик масъалаланы гётере.
Оьзюню поэмасын Абдулвагьап товбагъа тюшген адамдай яратгъан. Оьзюню дазусуз сюйген адамына шаир «аявлум» деп сёйлене. Узакъ заман кагъыз язмай, сюйгенин «бозартагъаны», юрегин сызлатгъаны саялы оьзюнден гечмекни тилеп, шону себебин англата туруп, башым иемен деп, ол булай яза:
Аявлум, сен айып этме, геч мени,
Юрегингни сызлатгъаным учун геч!
Олтурма да заманым ёкъ гьеч мени,
Тек тилеймен «бозартгъаным» учун геч.
Не сюйсенг де ойла, башым иемен,
Вёре сени унутар деп ойлама.
Шу дюньяда янгыз сени сюемен,
Гьеч ерим ёкъ дагъы ону пайлама.
Ватан чы бар – о да, сен де бирчесиз,
Ким айыра оьз сюювюн элинден?
Магъа чы шо сюювню сиз бергенсиз,
Амма ёлум айланч –оьте Берлинден.
Гьали магъа дюньяда шо бир ёл бар,
Бир де мени сююв толгъан юрегим.
Ону алма бажарагъан бир къол бар,
Сени къолунг! Узат! Юлкъуп берейим.
Шаирни айтывуна гёре, сююв давланы да унутдура, бавланы англы бюлбюлюдей ону юрегини тёрюн бийлеп олтура. Сонг шаир булай айта:
Гюлле батмай, сююв гюбе гийгенмен,
Къылыч гесмей, сюювге баш ийгенмен.
Инан, досум, инан, тюгюл гюнлюкге,
Инан сени даимликге сюйгенмен.
Айланамда айланагъан ажжалгъа
Къарчыгъа этип сюювюмню чюйгенмен.
(«Гьар гюн эртен»)
Сюеген адамы булан болмаса, оьзюню яшавуну деми ёкълугъун ол булай англата:
Мен чи сенсиз – гюндюз лампа ярыкъман,
Ягъалагъа толкъун атгъан балыкъман.
Сонг шаир оьзюню сюеген адамындан чыдамлы, сабур болмакъны тилей, ону пикрусуна гёре шо къыйынлы шартларда оьзлени сюювюню къаттылыгъы, беклиги сынала.
Поэманы сонггъу бёлюгюнде автор оьзюнден гечмекни тилей туруп, оьзю ортакъчылыкъ этеген дав агьвалатлардан хабар бере. Душман да, оьзлер де эки тёбеде ерлешген, оланы арасында буса тар къол бар. Бу ерде автор оьлюмден, яшавдан къурашагъан къаршылыкълы гьаллагъа тамашалыкъ эте: язбаш булан къыш, сув булан от, гюн булан гече, яшав булан оьлюм. Оьзлени арасындагъы къолгъа шаир «Оьлю къол» дей, неге тюгюл бизин асгерни есир этме гелеген минглер булангъы фашистлер онда оьлюп яталар, айгъа, гюнге хач суратлы минг каскалар йыртыллай дей. Тек шо къолда сюювге байлавлу минг планлар къургъан бизинкилер де: «Душман аякъ басмас бизин топуракъгъа», – деп, кёп-кёп къырылгъан. Олар гючлю ел алып гетген япыракълардай, акъ къарда оьзлени къызыл гьислерин къойгъан», мундагъы гьар гьыз буса, юз къызны пашман сюювюдей, сюювю яшавгъа чыкъмай къалгъаны гьакъындагъы йырлардай», – дей.
Сонг шаир оьзюню сюйгенине: «Юзлер булангъы балаланы санлары бузлайгъанда, аналаны ва къызланы ойлары бузлайгъанда, менден кагъыз алмайгъанда, сени юрегинг де сувукълукъну гьис этгендир», – дей.
Бу ерде автор аявлусуна оьзюню трагедиялы гьалындан, гьислеринден хабар бере туруп, булай айта: «Эгер оьзюню яшавундан артыкъ сени сюйген уьшюсе, оьзюн сакълап болмаса, аявлум, эгер къысмат мени Берлинге етишдирмесе, сени къара кирпиклерингден къайнар гёзьяшларынг энглеринге тёгюлсюн, юрегингни сызлаву къонсун эки эрнинге!… Тек сен бил, мен къайтмасам, «бошлавдагъы ат йимик, сюювюмню де бошлап, мени хыялларым да, йырларым да къайтажакъ!… Досунгну излейгенде, къулагъынга шыбышлап: «Аявлум, алгъасама, мен сени алдын йимик гьали де сюемен», – деп. «Сюемен. Мен сюемен! Сюемен», – деп айтажакъ!» Бу ерде автор «сююв оьлюмден гючлю. Сююв оьлмей», – деп айтма сюйген.
Сонг автор башланмагъа турагъан давну алдында ай ярыкъсыз гечени суратлай. Игитни ойлары буса сюйгенине ва къаршыда токътагъан душмангъа байлавлу. Ол оьзюню батальону душмандан уьст гележегине ва шоллукъда оьзюню де, сюйгенини де арасындагъы мезгил къысгъа болажагъына инана. Сюйгенине ол булай айта:
Я сен боларсан балгьам,
Я ажжал салар гесим,,
Я яшав, яда оьлюм,
Яшав бир сен, бир элим.
Мен сагъа сюювюмню
Бажарсам этип исбат,
Къой, магъа яза турсун
Оьзю сюйгенин къысмат.
Шаирге чинк де тарыкълы зат, сюювюн исбат этмек, къалгъан зат ону гьалеклендирмей.
Поэманы ахырынчы бёлюгюнде яралангъан сонг санбатгъа тюшген лирикалы игит оьзюню гьакъ герти гьашыкълыгъын суратлайгъан оьтесиз къайнар, исбайы сёзлер тапгъан:
Жанымдан артыкъ сюйгеним мени,
Оьзю учун янып гюйгеним мени,
Азизим де, аривюм де, аявлум.
Юз накъышлым, бир минг, бир юз боявлум.
Сонг автор оьзюню яшаву онгмай къалгъанын айта. Оьзюню сав заманында кагъыз язмагъа заманы етишмегенин, гьали буса оьзю къыйынлы гьалда экенин англата. Ону себеби янгыз яралар тюгюл, сюйгенине байлавлу уллу сагъынч. Ятывдаман оьлмей къалар йимик гьалым ёкъ дей, тек сюйгени къушдай учуп янына гелсе, эки къолу тийсе къанлы санына, аявлум деп, азизим деп эшитдирсе, эки йылы сёзюн, гёрсе ону эки къара гёзюн, кирпигине гёзьяшын сапласа, сыпатын сыпатына къапласа, тынышына тынышын йиберсе… мен разидим тюшген болжалгъа, писиревюм ёкъ эди сонг ажжалгъа», – дей.
Сонг игит «оьлю къолда» батальону булан оьжетли душмандан уьстюн гелгенин айта. Тек ол сюйгени оьзюн унутуп, «оьзгелени гёнгюн алар», деп талчыгъа.
Поэманы «Автордан» деген гиччи шиъру тамамлай. Ол айтагъангъа гёре, кагъызны даим оьзю булан алып юрюген. Охувчулар ону охуп, башгъалагъа да оланы сюегенлер бар деп айтып, олар гьали де жагьил экенин билдирсин дей.
Муна шулай бизин уллу шаирибиз Абдулвагьап Сулеймановну ахтарывчулар гьабас тергев бермей къойгъан гьашыкъ лирикасы.
Абдулкъадир АБДУЛАТИПОВ,
Лейла ШАБАЕВА.
