Барыбыз да биригип иш гёрсек



         Дюньяда нече инсан бар буса, шонча тюрлю келпет, хасият ва пагьму болагъаны герти. Шо пагьмулар адамны оьмюр боюнда ачылмай, гёрюнмей кьалагъан гезиклер кёп бола. Оланы инсанны яш вакътисинден эслеп, гёрюп уятма бажарылса, шо яшны гележекде жамиятгъа пайдасы тиегени гьакъ герти.



Бирлени йыргъа пагьмусу болагъаны йимик, бир башгъаланы бийивге, айры-айры билимлеге гьюнерлери бола. Охувгъа, айтайыкъ, ана тилге, пагьмусу бар яшлар гьалиги заман айрокъда сийрек. Ана тиллерден билим гёрсетеген, ана тилинде пасигь сёйлеп болагъан, оьзюню ойларын, яшавгъа къаравун, тарыкъ болса, агьвалатны ти­йишли гьалында суратлама гючю чатагъан хабар тизип, шиъру охуп бажарагъан яшлар къыт бола бара. Озокъда, о бары да жамиятда тувулунгъан гьаллар яшавну оьсювю, алгъа барыву булан да бир къадар байлавлу.


Жамиятны яшаву не ягъына алышынса да, не тюрлюлюк­лер болуп къалса да, бир де унутулма ярамайгъан, кемиме тюшмейген тармакълар бар. Халкъны тили, тарихи, маданияты, дини болмаса, о халкъны гележеги де ёгъу ачыкъ зат. Тилни унутма къоймайгъан, ону гереклигин оьр даражада ачыкъ этип, яшлагъа сингдирип турма тюшегенлени аслусу да муаллим болуп токътай. Муаллимни гьаракатындан бу масъалада кёп зат гьасил бола.


Тилдеги сёзлер унутулуп, эсгиленип, сийрек къоллана­гъан болуп барагъаны белгили. Эсгиленген предметлени орнуна алдынлы халкъланы, тюрлю-тюрлю экономика якъдан бай пачалыкъланы алатлары чыгъып, дюньягъа яйыла. Шо алатлагъа оьзюбюзге къыйышывлу хас ат къоймай­гъандан къайры да, оьзюбюзню айтма да, язма да онгайлы сёзлерибизни унутуп, оьзге тиллени сёзлерин къоллайбыз. Жумланы орнунда предложение, атлыкъны орнунда существительное, барлав деп айтмай, разведка ва шолай кёп санавдагъы сёзлени къоллап, олар да аз санавлу миллетлени тилинде ерлешип, оьз ерин тутуп токътай. Шо гьал буса тилни аздыра, шону унутма себеплер тувулундура.


Тил унутулмасын учун, заманыбызны аямай, бизин къагьруман инкъылапчыларыбыз йимик белсенип тилни гьайын этме герекбиз. Ёгъесе, тилин тас этген халкълардан болуп токътажакъбыз. Бу масъалада янгыз муаллимни гьаракаты азлыкъ эте. Ата-ананы, жамиятны да къуршама герек. Ата-аналар уьйлеринде яшларына ана тилинде сёйлеме герек.


Мактапларда болагъан тюрлю жыйынланы, байрамланы ана тилде юрютсек, газет-журналланы да охума муштарлы этсек, анадаш театрыбызгъа да яшланы кёп алып барсакъ, бир-бир къалгъып турагъан пагьмулар уянып гетмек бар. Озокъда, бу уллу масъалада муаллимни жавап­лыгъы кёп болма герек. Бары да мактапларда (Буйнакск районну мактапларында мекенли) ана тилни кружоклары иш гёре. Шо къурумгъа къалгъанланыкинден артыкъ къумукълугъу булангъы яшланы тартма герек.


Уллата, улланаланы алдында оьсген бир орам гезевчю къатарбаш уланъяшлар бола. Олай яшланы ана тилде сёйлевю де къолай бола. Оланы гьаракатларын, дарсдагъы жавапларын бек маъналы этип, инанып, гьар тюрлю байрам чаралагъа, ана тилни жумалыкъларына къуршап, танапусларда чакъырып, гьар затны сорап, лакъырлашывгъа тартмакъны маънасы бар. Шо заман о яшлар ачылып, бек белсенип, оьрде эсгерилген ишлени аслам янын жанландыражагъына шеклик этме тюшмей.


Адабият къурумланы ишине къуршалгъан сонг, тюрлю-тюрлю темалагъа шиърулар яздыртып къарама ярай. Бир алдын белгили шаирни, масала, Анвар Гьажиевни «Гюз» деген шиърусуну мисалында къапия недир, бувунланы санаву недир, гьона шолай хас белгилери булан таныш этме ярай. Сонг «Мени анам», «Ата юртум», «Къурдашым» ва яшгъа ювукъ шолай оьзге темаланы берип, ону поэзияны денгизине чомма герек.


Озокъда, яшлагъа тюрлю оьлчевде язылагъан шиърулар барын да англатма герек. Йырчы Къазакъны, Шейит-Ханум Алишеваны шиъруларын охума тюше. Инаныгъыз, шолай яшланы языв ишлерини (сочинение болсун, изложение болсун) сан яны гёз алдыбызда яхшылашма башлай. Касбу сайлав масъала арагъа чыкъса, оланы кёбюсю ана тилден муаллим болма сюегенин айталар. Гертиден де, шо касбуну танглама да танг­лайлар.


Белгили шаирлерибизни, язывчуларыбызны яратывчулукъ ёлун теренден ахтарма кёмек этме тюше. Арабызда бар шаирлер булан ёлугъувлар оьтгерме герек. Жумалыкъны ахырынчы гюнюн шаирлер булан ёлугъув булан битдирсе, яшланы эсинден таймайгъан агьвалат болуп токътар эди.


Миллетни белгили адамлары: алимлери, шаирлери, спортну усталары, жамият чалышывчулары гьакъында чыкъгъан Къумукъ энциклопедия сёзлюгю булан, ондагъы ма­къалалар булан яшланы таныш этип, оланы халкъыбызны белгили адамларыны къысматын, талигьин билмеге гьаваслыгъын гётерме къаст этмеге тюше.


Сынав якъдан тапшурувлар берип, яшланы теренден ойлашдырагъан масъалалагъа тергевюн бакъдырып, толу жаваплар алма къаст этмеге герек. Дурус жавап­лар берген яшлардан макътав сёзлени де къызгъанма ярамай.


Тилни лексика байлыгъын ахтарагъан масъаланы гёз алгъа тутуп, фразеология сёзлюгю булан, сёзлени баянлыгъын береген сёзлюгю булан, Къазакъны шиъруларыны эсгиленген сёзлерини баянлыгъын береген сёзлюгю булан пагьмулу яшланы ишлетме тюше. Олай яшланы пагьмуларын артдырывну ёлу ана тил дарсларда да юрюле.


Тюрлю, четим тапшурувланы бермек, ойлашдырагъан масъалаланы алдына салмакъ да яшланы билимин теренлешдирме кёмек этеген ёлланы бириси болуп токътай.


Тилни байрамларында, шат ахшамларда, кружоклагъа юрюйген пагьмулу яшлар актив кюйде ортакъчылыкъ этелер. Олагъа шо байрамланы юрютме инанып тапшурма герек. Шолай талапланы салып, яшны имканлыкъларыны генглигин, гьаваслыгъын гёрсетме герек. Шо яшлар бырынгъы бизин кюй алатларыбызны согъуп, йырлап, юрюлеген агьвалатны оьзеги болуп, маясы болуп токътай. Шо пагьмуланы эслеп, гётерип, арагъа чыгъарма амал этсек, тилни гележеги онча да мекенсиз тюгюл деген умутну къанатларын къатдыртмагъа онгайлыкъ бир къадар артар.

 

 

Айнутдин АСЕЛДЕРОВ,

Россия Федерацияны билим берив тармагъыны гьюрметли муаллими, Буйнакск районну Атланавул юртунда Йырчы Къазакъны атындагъы гимназияны ана тилден дарс беривчюсю.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля