Бамматхан Адилханович Адилханов 1938-нчи йылда Буйнакск районну Тёбен Жюнгютей юртунда тувгъан. 1973-нчю йыл Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтну музыка факультетин битдирген. Магьаммат Атабаевни «Неге гелдинг эсиме» деген шиърусуна 1965-нчи йылда язгъан макъамы, композитор гьисапда ону савлай къумукъ халкъына танывлу этди. Макъамланы дюньясында къасткъылып ишлей туруп, 1967-нчи йылда ол «Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген ва 2002-нчи йылда «Дагъыстанны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу» деген атлагъа ес болгъан.
Яшавда маъналы сёзю булан да, оьзюне ирия этип къоягъан иржайыву булан да, оьзюн тутагъан къайдасы булан да макънатисдей тартагъан адамлар бола. Олайланы танысанг, гьар ёлукъгъанда сююнесен. Ёлугъуп къалып, заман болмай бир мюгьлетлеге сорашып айрылсанг да, юрек хошлана, ругьунга ругь къошула.
Муна шо битимли, тезден берли таныйгъан ва мен оьзюне абур этеген Бамматхан Адилханов гирип гелди. Сорашдыкъ, лакъыр этдик… Аслусу, Бамматхан «Ёл битсе де, йыр битмей» деген ат булан къумукъ халкъ йырларына ноталар да язып, сонг да бизин белгили, аты айтылгъан шаирлерибизни шиъруларына ноталары булан макъамлар да язып, нечакъы къыйын буса да, бу берекетли китапны чыгъарма болгъан. Оьтген асруну орталарында чыкъгъан «Къумукъланы йыр хазнасы» деген китапгъа парх береген бу китап къумукъланы макъам хазнасы болуп токътажакъгъа инанаман. Булай китапны чыгъарма ой, пикру нечик гелди деп сорайман авторгъа.
– Бырынгъы макъамланы ва йырланы кёплери тас болуп барагъанына къыйнала эдим. Гелеген наслулагъа олар варисликге къалмажагъы мени талчыкъдыра, гечеси-гюню булан эсимден таймай эди. Шо чу – бизин къумукъ халкъыбызны уллу байлыгъы, барлыгъы. Къой чу, мен шолагъа ноталар язайым, китап этип чыгъарайым деп алдыма борч салдым. Кёп фольклор коллективлер булан ёлбашчы болуп ишлегенмен, бырынгъы макъамларыбызны, йырларыбызны барын да билмесем де, кёбюсюн билемен. Мен этмесем, ким этер дегенлей, шо масъаланы бойнума алдым. Тынч иш болмагъан. Мен тезден, берли бырынгъы кюйлени магнитофонгъа язма гьасирет эдим. Къумукъ берилиш радиода къачан башланар экен деп бозарып къала эдим. Шолай яза туруп да кёп бырынгъы макъамлар эсимде къалды. Къалмагъанларын буса, яда шу макъамны шу ери башгъа бугъай деп ой гелсе, магнитофонну салып, бир гесегине тынглап, токътатып, тез чаба эдим фортепьяногъа ноталарын гёчюрмеге. Дагъы да ягъаман, барып гёчюремен…Гьасили, кёп къыйын тёкме тюшдю. Йырны сёзлери, бир-бир йыравланы дикциясы ёкъгъа, йырланагъан сёзлер англашылмай къала эди. Радиогъа нече керенлер бардым. Болагъан кёмекни олар да этди. Тек сёзлеге байлавлу шаирибиз Вагьит Атаевни яхшы кёмеги тийди. Баракалла болсун оьзюне. Эринмей-талмай бирче ишлеп, бырынгъы йырланы сёзлерин амалгъа гелтирдик.
– Бу китапгъа нечакъы макъам, йыр жыйылгъан?
– Шунда эки юзден де къолай йыр бар, макъамларына ноталар да язылып. Кёбюсю сайламлы халкъ йырлары къошулгъан. Сонг да, айры-айры авторланы макъамлары булангъы йырлары да къошулгъан. Оьзюмню макъамларымдан къайры, композиторлар Хизири Батыргишиевни, Аскерхан Аскерхановну, Къалсын Акъгёзовну, Георгий Исмаковну, Сайдулла Амирхановну, Алимпаша Гьасановну сайламлы макъамлары да ерлешдирилген. Йырлар буса Йырчы Къазакъны, Абдулвагьап Сулеймановну, Анвар Гьажиевни, Ибрагьим Керимовну, Магьаммат Атабаевни, Бадрутдин Магьамматовну, Агьмат Жачаевни, Жаминат Керимованы ва кёп-кёп оьзге шаирлерибизни шиъруларына гёре йырлана.
–Китап къайда чыкъгъан, кимни кёмеги тийди?
–Мен «Ёлдаш» газетде бир баянлыкъны охудум. Шонда, редакцияда болгъан «дёгерек столну» ортакъчыларыны арасында «Дагъыстан» деген издательствону ёлбашчысы Умаросман Гьажиев де болгъан. Оьзюню сёйлевюнде ол: «Къумукъланы поэзия, адабият асарлары чыгъа, гележек наслулагъа сакъланажакъ. Тек бизин бырынгъы къумукъ макъамларыбыз унутула бара. Шоланы жыйып, ноталар да язып, китап этип онгарагъан адам болса, мен шо китапны чыгъарма кёмек этежек эдим», – дегени эсимде бар. Шаирибиз Вагьит Атаев шо баянлыкъны охугъан сонг, тел уруп мени чакъырды, газетни гёрсетди. Шо вакътиге мен бу китапны яртысындан да кёбюн жыйып тура эдим. Шолай адам табылгъан сонг, китапны уьстюнде къасткъылып ишлеп йибердим. Умаросман Гьайбуллаевичге де гьакъ юрекден баракалламны ва разилигимни билдирме сюемен. Бу китап шолайлыкъда чыкъды.
– Мен билеген кюйде, сени макъамланы ноталагъа салып алда чыкъгъан эки китабынг да бар…
– Герти. Бириси «Юрекден чыкъгъан макъамлар» деген баш булан чыкъды. Белгили, аты айтылгъан къумукъ шаирлерибизни сёзлерине гёре язылгъан макъамлар. Китапда ноталары да булан 82 макъамым бар. Бир гезик чакъырылып Хасавюртда яратывчулукъ ахшамда болдум. Шондагъы музыка училищени охувчулары шу китапдан алып эки макъамымны сокъду ва йыравлар йырлады. Оьтесиз гёнгюм ачылды. Гьеч бир тетиксиз макъамны да согъа, йырлайгъан охувчу яшлар буса макъамгъа гёре сёзлерин де тындырыкълы кюйде айтып йырлап, къаравчуланы разилигин алды. Шонда да ойлашгъан эдим, макъамланы ноталары да булан язып шулай китап чыгъармакъны кёп уллу маънасы ва пайдасы бар. Музыка училищеде охуйгъанлар ноталагъа гёре сокъмагъа уьйрене чи дагъы. Демек, мен чыгъаргъан макъамлар унутулмажакъ. Шо буса янгы-янгы макъамлар язма илгьам бере.
Экинчи китап «Песни для детей» деген ат булан чыкъгъан. Бу китапны тамаша ери – йырны мен чыгъаргъан макъамгъа къумукъча да, орусча да йырлама бола. Мунда Совет Союзну Игити Юсуп Акаевге, Олимпия оюнланы чемпиону Бахтияр Агьматовгъа багъышлангъан йырлар ва яшлар учун язылгъан шиърулагъа ноталары булан макъамлар бар. Гьар шиъру орусчагъа да таржума этилген. Къумукъча да, орусча да шо бир шиъруну йырлама бола. Баш бетине школаларда музыкадан дарс береген муаллимлеге кёмек учун деп де язылгъан. Музыка билими бар, ноталаны билеген муаллимлер шу китап къолунда бар буса къоллайдыр деп эсиме геле.
Бамматханны ата юрту Тёбен Жюнгютейден кёп-кёп белгили йыравлар, артистлер, композиторлар чыкъгъан. Уста кюйде агъачкъомуз согъуп болагъан Бамматханны атасы Адилхан йыргъа, музыкагъа бакъгъан якъда уланыны гьюнерин гёрюп: «Сен белгили музыкант болажакъсан», –деген болгъан. Гертилей де, Бамматхан республикада белгили композитор болмакъдан къайры да, тюрлю-тюрлю фольклор ансамбллеге ёлбашчылыкъ этип юрюген. Ондан къайры да, педагогика ва музыка училищелерде музыкадан дарс бере туруп, эллий йылдан да артыкъ стажы булангъы сынавлу педагог да дюр. Белгили композиторубуз Бамматхан Адилхановичге энниден сонг да яратывчулукъ ёлунда илгьам да, уьстюнлюклер де ёрайбыз.
СУРАТДА: Б. Адилхановну китаплары.
