Зарема Пахрутдинова: «Гьакъ юрекден этилеген герти къуллукъ етишмей»

    

  


Бираз алда мен, Буйнакск шагьарны билим берив управлениесини начальнигини заместители Зарема Пахрутдинова булан ёлугъуп, шагьардагъы орта билим берив ожакъларда милли тиллени ва Дагъыстан адабиятны уьйренив масъаласы нечик салынгъанны гьакъында лакъыр этдим. Шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге де бериле:


– Зарема Хизриевна! Ана тил дарслар яшлагъа бек тарыкълы экени белгили болса да, олагъа школа программаларда онча агьамият берилмей. Сиз оьзюгюз де филологсуз. Ана тилни яшлагъа гиччиден уьйретме герек тюгюлмю? Шагьар школаларда ана тил дарслар юрюлеген кюй нечикдир?



– Дарсланы юрюлеген кюю нечакъы да яхшы. Бек сынавлу муаллимлерибиз де бар. Конкурсларда ортакъчылыкъ этип, алдынлы ерлени де алгъан, «Йылны муаллими» деген грант берилгенлери де бар. Тек, туврадан айтсакъ, яшланы ана тил дарслагъа юрюмеге иштагьлыгъы ёкъ. Ана тилин ва анадаш адабиятын уьйренмеге сюймей.


– Неге сюймей? Англамайдыр ана тил не экенни… Сиз ойлашагъан кюйде, себеп недедир яда дарсланы юрютмек учун тувулунагъан четимликлер бармы?



– Бир четимлик де ёкъ. Себеплер, мен англайгъан кюйде, эки бар. Биринчиси, пачалыкъ оьлчевде ана тил ва адабият дарслагъа бакъгъан гьай этив осал. Олар болмаса да ярайгъанда йимик гёрюне. Шо эки де предметге уьч сагьат бериле. Жумада уьч сагьат азлыкъ эте. Бир ерге охума тюше бусанг да, ана тил ва адабият дарслар ахтарылмай. Экинчи себеп ата-ананы янашыву булан байлавлу. Оланы бирлери бизге гелип: «Шо дарслар мени яшыма тарыкъ тюгюл, оланы охуп билмек учун йибереген заманны оьзге тарыкълы предметлеге къолласын», – деп билдиреген гезиклер де бола. Бир-бир ата-аналаны яшлары ана тилин билмей къалса да, ичибушмай.


Биревлер, ана тиллеге берилеген дарслар аз, оланы кёп этме герек деп ойлаша. Мен де шолай ойлашаман. Тек, бу масъалагъа теренден тергев этип къараса, сагьатлар кёп болса да, масъаланы тюзевлю чечмеге бажарылмажакъ. Неге тюгюл, бир башлап ана тиллеге бакъгъан сюювню яшланы ата-анасында болдурма тарыкъ. Шо – аслу иш.



– Гьалиги вакъти адамлар умпагьаты ёкъ затгъа къуллукъ этме сюймей. Бир янындан, англашыла. Башгъа янындан, миллетини тилин ва адабиятын мекенли билсин деп оьзлер гьаракат этмеге тарыкъ эди.



– Олай ойлашагъанлар аз. Гючден йимик охутабыз. Аттестатгъа шо предметлерден салынгъан къыйматлар болмаса ярамай деп айтабыз. Бирдагъы керен эсгеремен, бек яхшы дарс беривчюлерибиз бар, охутма яшлар ёкъ… Яшлар ёкъ деп айтагъанымны туврадан англама тарыкъ тюгюл. Бизин шагьарда 11 школа бар. Шоланы барысында да къумукъ ва авар тиллерден дарслар юрюле. Бир нече школада дарги тилден де дарслар юрюле.


Билемисиз, мени анам къумукъ, къазанышлы. Атам даргили. Мен таза къумукъча сёйлеп билемен деп эсиме геле. Агьлюде де къумукъча сёйлейбиз. Бола чы шолай. Агьлюде нечик тарбияланса, уллу болгъанда да яш шолай юрюжек.


Ана тиллени школаларда мекенли уьйретмей деп айтагъанлар кёп. Школаланы имканлыкълары аз. Юрт ерлерде къолай да дюрдюр. Яшлар бавундан башлап яшлар орусча сёйлей. Оланы токътатма боламы? Яшлар уьйден тышда нечакъы орусча сёйлесе, шончакъы сама да уьйде олар булан ата-аналар ана тилинде сёйлеме тарыкъ.


– Шо къуллукъну атадан эсе аналар кёп кютедир. Неге тюгюл, олар яшлар булан кёп заманны бирче йибере. Аталар кёбюсю къырда, ишде бола. Балики, шо саялы болма ярай, «ата тил» деп айтылмай «ана тил» деп айтылагъаны да…


Сиз ойлашагъан кюйде, ана тилни абурун гётермек учун, ата- ананы, школаны таъсиринден къайры дагъы да нечик ишлени кютме герек?



– Ана тиллени абурун сакъламакъ учун, бир адамны таъсири де хыйлы кёмек этмеге бола. Муна, къарагъыз, мен сизге бир мисал гелтирейим. (Зарема Хизриевна, олтургъан еринден туруп, гьали гелемен деп, кабинетден чыкъды. Бир минутдан уьч уллу китапны алып гелип, мени алдыма салды).


Гёремисиз шу китапланы… Лак тилде…


(Мен оланы бирисин алып къарайман. Тюрлю ренклери булан арив кагъызгъа печат этилип чыкъгъан 558 бетли китап. Къумукъ тилде шолай арив ва санлы чыкъгъан китапны мен гёрмегенмен)


– Университетде, педагогика институтда ана тиллени ва адабиятланы кафед­ралары бар. Шоларда, мен англайгъан кюйде, милли тиллени филологиясы алда болмагъа тарыкъ эди. Бизин къумукъ тилни уьйренивге шулай янашыв болуп турса, олай охув ожакъларда дарс берегенлени ва охуп чыгъагъан студентлени къыйматы да бек эниш тюшежек, гьали де чи онча оьрде тюгюл.



– Сагьатлар ёкъ буса не этсин, оьзге касбугъа охума борчлу болур. Айтаман чы, ана тилни билмесе де, яшгъа неге билмединг деп бир охув ожакъда да сорамажакъ. Математиканы, физиканы, химияны, ингилис, француз, немис тиллени соражакъ. Яш да не этсин, охума сюймес. Ата-ана да шолай.


– Зарема Хизриевна, сиз нечик ойлашасыз, ана тиллени абурун гётермек учун милли адабиятны таъсирин де пайдаландырма тарыкъ тюгюлмю?



– Дюр. Адабият китапланы, милли газетлени, журналланы кёп охума тарыкъ. Гьалиги яшлар телевизоргъа кёп къарай, Интернет булан артыкъ тыгъыс байлавлукъ юрюте. Озокъда, Интернет бек пайдалы. Тек огъар бакъгъан иштагьлыкъны артыкъ этсенг, ону заралы тие. Китап булан къурдашлыкъ тутма тарыкъ. Гиччи яшлагъа ренкли суратлар булан накъышлангъан китаплар буса кёп аз чыгъа. Олар бек пайдалы.



– Дагъыстанда яшлар учун гьазирленеген журнал бар, хыйлы тиллерде чыгъа. Къумукъча чыгъагъанына «Къарчыгъа» деп айтабыз. Шо журнал гьар къумукъча сёйлейген ожакъда болмагъа тарыкъ эди…



– Къумукъ журналны алып, яшларына бермек учун ата-ана бир башлап уьюне къумукъча чыгъагъан «Ёлдаш» газетни гелтирип охума герек. Шогъар сав йылгъа язылагъан акъчаны санаса, шолай харж бир гюнден тарыкъ тюгюл затгъа да гетип къала. Иш акъчаны къызгъанагъанында тюгюл, оьз халкъыны къысматына бакъгъан сююв ёкъдан бола. Биринчилей, шо «сюювню» болдурма тарыкъдыр.


Яшлагъа къумукъланы тарихин уьйретмеге тарыкъ. О ёлда ишлейген ахтарывчулар бар, тек алим яда язывчу язып къойгъан булан битмей чи, оланы халкъгъа етишдирме де герек бола.


Мени эсиме гелеген кюйде, бугюн инсап­лы къуллукъ кютеген къурумланы кёмеги де етишмей. Гьакъ юрекден этилеген герти гьаракат тарыкълы.


СУРАТДА: З. Пахрутдинова


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля