Тюркологияны терен ахтарывчусу эди

Къумукъланы уллу алими, филология илмуланы доктору, профессор Жангиши Магьамматович Тёбен Къазанышда муаллим ва язывчу Хангиши Магьамматны (Магьаммат Хангишиев) агьлюсюнде тувгъан. Юрт школаны лап яхшы къыйматлагъа битип, Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетине охума тюшген. Студент йылларындан тутуп да Жангиши къумукъ тилни теренден уьйренмеге башлай, ону тюрк тиллени ахтарывгъа бакъгъан иштагьлылыгъы арта. 1959-нчу йылда эсгерилген факультетни орус-дагъыстан бёлюгюн битдиргенде ону   Дагъыстан тиллени кафедрасына ишге ала. Шо  йыл Жангиши  Азербайжан университетни аспирантурасына тюше. Мунда  ол азербайжан тилни де мекенли уьйрене.

Аспирантураны битген сонг, яш алим оьзюню ишине къайта. 1965-нчи йылда «Причастие в кумыкском языке» деген кандидатлыкъ диссертациясын якълай. Университетде къумукъ тилден дарс бере туруп, Жангиши Магьамматович илму ишин давам эте, хыйлы илму ишлер язып чыгъара, студентлеге тюрк тиллени гьа­къында айры курслар охуй. Алим къумукъ тилни морфологиясын теренден ахтара ва язылып чыкъгъан илму ишлерини жы­йымына гёре 1998 -нчи йылда докторлукъ диссертациясын якълай.

Ол 50-ден де артыкъ илму ишлени автору гьисапда белгили, шоланы арасында дёрт монографиясы, студентлер учун охув пособиелер де бар. Эсгерсек:  «Причастие в кумыкском языке» (1985), «Тюркология» (1987 — къумукъ тилде), «Къумукъ тилни диалектологиясы» (1989), «Именные формы глагола в кумыкском языке…», «Къумукъ тил (морфология)» (1996) ва ш.б.

Гёрюнюп турагъанда йимик, алим оьзю­ню аслу ишлерин къумукъ тилде язгъан: тили ачыкъ, охугъан гьар кимге де англавлу. Муну терен маънасы бар. Ана тилни сакълав, ону оьсдюрюв, айрокъда илму якъдан, алимни алдында токътагъан   лап да аслу масъалаланы бириси эди.

Кёп санавда халкъара, Бютюнроссия ва республика илму конференцияланы ортакъчысы Жангиши Магьамматович Дагъыстандан тышда да тюркологияны теренден ахтарывчусу   гьисапда белгили. Ону Къазан, Бакю, Уфа, Истанбул шагьарларда да бек таный, абур эте эди. Ол тюркологияны ахтара туруп, тюрк, азербайжан тиллерден къайры, ногъай, татар тиллени де таза биле эди. Тилге, сёзге усталыгъы, гьаваслыгъы къумукъ халкъ авуз яратывчулугъун, тилни тарихин, маданиятны, шаирлени хыйлы асарларын гёнгюнден билегени, айрокъда Йырчы Къазакъны асарларын, ону терен пагьмусуна шагьатлыкъ эте эди. 

Ж.М.Хангишиев янгыз тил алим, профессор гьисапда тюгюл, белгили муаллим, методист, педагог гьисапда да белгили. Бугюн бизин илмуда ишлейген алимлени, школаларда ана тилден дарс береген муаллимлени де муаллими гьисапда танылгъан. Шоланы арасында филология илмуланы докторлары, профессорлар  А.Гьажиев, З.Акавов, С.Акъбиев, Н.Гьажиагьматов, М.Гьюсейнов, А.Акамов ва оьзгелери бар. 

Къумукъ школалар учун язылгъан охув китаплары, тюрлю пособиелер ону гьар якъдан да яратывчулукъ бажарывлукъларын исбат эте. «Азбука», «Букварь», «2 -нчи клас учун  къумукъ тил», «6–7 -нчи класлар учун къумукъ тил», «Педколлежлер учун дарслыкъ» деген китаплары булан къумукъ яшлар ана тилин уьйрене.  Шо китапланы автору гьисапда оланы сан янын яхшылашдырмакъ учун гьар йыл оьтгерилеген муаллимлени билимлерин оьсдюрюв курсларда ортакъчылыкъ этип де иш гёрген.

Къайсы адамны да гьакъында сёйлейгенде ону    къылыгъын, хасиятларын, ич дюньясын суратламай болмайсан. «Жангиши нечик адам эди?» – деген суалгъа бир-эки сёз булан жавап берип болмай. Шогъар ону, студент йылларындан тутуп, яшавуну ахырына ерли къурдашлыкъдан айрылмагъан белгили алим, филология илмуланы доктору, профессор А.Г. Гюлмагьамматовну сёзлери булан жавап бермеге  сюемен: «Жангиши сёзюнде табылагъан, илиякълы, таза юрекли, чомарт, чыдамлы, оьзюн борчлу тутагъан, йымышакъ, мекенли патриот ругьлу, рагьмулу , алышынмайгъан адам эди. Бу хасиятлар огъар Аллагьдан берилген эди. Муну бу хасиятлары бары да адамлагъа белгили эди буса да,   ону адамларда аз ёлугъагъан булай бир хасияты да бар эди:  Жангиши ювукъ адамларыны ва ювукъ болмагъанланы да  онгсуз, терс ишлерин гечип бола эди».    

Жангиши-муаллимни гьакъында   айтагъанда, мен оьзюмню де къошмасам, сёз толу болмас. Биз мени студент заманымдан берли ювукълашгъанбыз. Бара-бара туруп шо ювукълукъ агъа-инини арасындагъы къардашлыкъ йимик болду  (сонггъа таба къумукъ адатлагъа гёре о мени ини этди). О мени гьар не якъдан да тамаша эте эди: тюрлю тармакълардан билимлери, таза къумукъча сёйлейгени, асиллиги, иссилиги, яшгъа – яш, уллугъа – уллу хасияты, осаллыкъны сюймейгенлиги… Магъа эсделик гьисапда берилген китапларында «инишим» деп тюгюл эсе язылмагъан. Мени илмугъа гелтирген де Жангиши эди, ана тилден автор гьисапда китаплагъа къошгъан да ол эди (бизин бирче язылгъан тогъуз китабыбыз бар).

Яшавдан  гетгенче уьч-дёрт ай алда оьлюмню гьакъында кёп сёйлейген болду. Айып этсем де: «Сен мени къабургъа салажакъсан», – дейген болду, шолай васият да этди (магъа шо васиятны кютмеге тюшдю, Аллагь рагьмат этсин!). 65 йыл яшап, ­дюньядан гетди.   Къумукъ тилде  «Ана тил – алтын ачгъыч» деп  яшлар учун пособие   чыгъарып, ону эсделигине багъышладым.

Арабыздан оьзю гетсе де, ону язгъан китаплары къалгъан. Бугюн «къумукъ тил» деген англав Жангиши Магьамматовични аты булан бирикген. Адам, муаллим ва уллу алим Жангиши Хангишиев бизин даим эсибизде.

 

Абдулкерим Сайитов.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля